Adam Mickiewicz

"Ballady i romanse"

Romantyczna wizja Mickiewicza pełna niezwykłości, ludowej magii. Manifestem cyklu jest "Romantyczność", której treść rozpada się na dwie części:

opowiadanie o przeżyciach obłąkanej Karusi, (motyw fantastyki ludowej w postaci ducha zmarłego Jasia, wiara ludu w związek istniejący między światem żywych a światem umarłych. Typowy dla romantyzmu jest także motyw obłąkania Karusi (często wprowadzano do utworów postacie ludzi obłąkanych widząc w ich przeżyciach i uczuciach wykraczających poza granice normalności - przejawy życia duchowego, nie chorobę),

polemikę opowiadającego ze Starcem (narrator przeżyć Karusi wypowiada niewątpliwie poglądy Mickiewicza). Mamy tu przeciwstawienie "prawd żywych" - "prawdom martwym" oraz rozumu - miłości. Pierwsze z nich jest w pewnym sensie uzupełnieniem przeciwstawienia "świata rzeczy" i "Świata ducha" z "Ody do młodości", bo "prawdy żywe" prowadzą ku poznaniu tajemnic świata duchowego, "prawdy martwe" zaś dotyczą realnej rzeczywistości.

Ten właśnie pogląd, wynoszący doznania związane ze światem ducha nad poznanie naukowe, w powiązaniu z ludowymi wierzeniami, stanowi o romantycznym programie ballady.

Pozostałe ballady, między innymi: "Świteź", "Świtezianka", "Rybka", "Lilie" charakteryzuje swoisty ludowy pejzaż, którego źródłem miały być "pieśni gminne". Swoisty dystans wobec świata balladowego, podkreślony został przez humor ("Pani Twardowska", "To lubię"), jednak bogata różnorodność tomiku scala sfera prawd i wartości moralnych nie ujmowanych w cudzysłów humoru.

Okres wileńsko-kowieński

"Oda do młodości". Utwór uznany za szczytowe osiągnięcie poezji filomackiej. Entuzjastyczna pochwała młodości jako boskiej siły, która stworzy "świat ducha".

Wiersz łączy elementy oświeceniowe:

gatunek literacki,

sposób obrazowania (motywy mitologiczne, personifikacja gwałtu i słabości, alegorie),

idee (wiarę w postęp, podporządkowanie jednostki zbiorowości, rewolucyjny jakobinizm) z romantycznymi:

temat utworu (pochwała młodości);

podmiot liryczny ("ja" utożsamiane ze zbiorowością);

idee (przeciwstawienie "młodych" - "starym", ubóstwienie młodości, ukazanej nie jako kategoria biologiczna czy socjologiczna, ale jako siła kreacyjna o boskiej potędze; wyższość "świata ducha" nad "światem rzeczy", odrzucenie racjonalizmu).

Okres rzymsko-drezdeński

Przypada na lata 1829-1832. Poeta po opuszczeniu Rosji podróżował po Europie Zachodniej, między innymi odwiedził Goethego w Weimarze. Gdy dogasało powstanie, spędził kilka miesięcy w Poznańskiem. Okres ten obfituje w utwory o charakterze liryczno-epickim ("Reduta Ordona", "Śmierć Pułkownika") i niezwykłe liryki religijne.

"Do...Na Alpach w Splügen 1829" - wiersz o tęsknocie za ukochaną, jest stylizacją na bezpośrednią, naturalną wypowiedź (kameralny ton rozmowy z adresatką). Kompozycja bardzo luźna, naśladująca tok spontanicznie rozwijającego się monologu, odzwierciedlająca zmieniające się nastroje bohatera.

"Do matki Polki" - pełne gorzkiej ironii rady na temat wychowania syna skierowane bezpośrednio do wskazanej w tytule adresatki. Tragizm Polaków skazanych "na bój bez chwały" i męczeństwo bez zmartwychwstania". Przeznaczenia te zestawione są z historią Chrystusa ("matka Polka staje się w ten sposób Matką Boską"), przeciwstawione im są rycerskie misje krzyżowców i "świata nowego żołnierzy", czyli twórców Stanów Zjednoczonych.

"Śmierć pułkownika" utwór jest liryczną transpozycją motywu kobiety-żołnierza-bohatera, znanego z "Grażyny" i tworzy niezwykle popularną legendę o Emilii Plater.

"Reduta Ordona" wiersz liryczno-epicki, pomyślany jako "opowiadanie adiutanta" - relacja naocznego świadka, co przydaje mu waloru dokumentarnego. Ze znakomitą plastyką i energią (rola czasowników) budowane opisy batalistyczne podporządkowane są bardzo aktywnie eksponowanemu wartościowaniu. Kontrast czerni - w opisie wojsk carskich i bieli - w zarysie broniącej się reduty, opozycja błota i skały nie pozwalają wątpić, jak rozłożone zostały akcenty wartości, jeszcze długo przed tym, zanim padną patetyczne słowa potępienia i oskarżeń.

"Arcymistrz" - wizja Boga jako artysty doskonałego, z którego dzieła jednak świat nie "pojął jednej myśli". Bóg-Człowiek przełożył więc dzieło Stwórcy na pojęcia dostępne ludziom, ale oni wzgardzili nim, "pozwawszy w nim brata". Chrystus jest tu zatem figurą artysty odrzuconego przez zbiorowość.

"Rozmowa wieczorna" - pełen żarliwości wiersz religijny. Wysoki ton (pochwała Boga) kontrastuje z niskim, poufnym tonem wypowiedzi ("Z Tobą ja gadam"). Sytuacją liryczną jest więc kameralna, intymna rozmowa z Chrystusem - spowiednikiem, lekarzem dusz, wobec którego udręczony wewnętrznymi konfliktami człowiek może się wypłakać, i którego może naśladować. Utwór zatem prezentuje wspólnotę krańcowo różnych bytów: ludzkiego i boskiego. Podkreślają ją przede wszystkim antynomie i paradoksy. Kreują również świat pojęć, wobec których logika jest bezradna.

"Konrad Wallenrod. Powieść poetycka z dziejów litewskich i pruskich"

Konrad Wallenrod jest poematem, który zapoczątkował w historii literatury okres, w którym:

problematyka narodowa i sprawy związane z walką o niepodległość wysunęły się na plan pierwszy,

literatura stała się narzędziem kształtowania uczuć patriotycznych i utrzymywania świadomości narodowej.

Utwór ukazał się w Petersburgu w roku 1828. Mickiewicz przebywał w tym czasie (od 1824 roku) w Rosji na przymusowym wygnaniu. Przeżył powstanie dekabrystów (wśród których miał przyjaciół: Konratijewa Rylejewa, Aleksandra Bestużowa), którego klęska uświadomiła mu potęgę carskiej Rosji i błędną ideologię szlachetnych rewolucjonistów, którzy tę potęgę próbowali złamać w samotnej, bo oderwanej od mas ludowych, walce.

U źródeł genezy poematu tkwią trudne do rozstrzygnięcia problemy natury patriotycznej i moralnej:

Jaka jest droga skutecznej walki z tyranem?

Jak powinien się bronić niewielki naród zagrożony unicestwieniem?

Jak się ma w takiej sytuacji zachować jednostka świadoma swoich obowiązków patriotycznych?

Czy istnieje granica moralności, której nie wolno przekroczyć w imię najwyższych wartości patriotycznych?

Utwór poprzedza motto z dzieła włoskiego pisarza politycznego okresu odrodzenia, Niccolo Machiavellego - "Książę". W tłumaczeniu brzmi ono: "Musicie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walki... trzeba być lisem... i lwem". Orientuje ono w tematyce poematu: dwu dostępnych taktykach walki: "lisiej" - podstępnej, chytrej (tajne spiski) i "lwiej" - otwartej, bezpośredniej. Obór orientacji "lisiej" ma charakter wyboru etycznego i związany jest z zasadniczymi rozterkami moralnymi (chodziło nie tylko o metody działania, podstęp i kłamstwo, ale przede wszystkim o konieczność złamania przysięgi składanej na wierność carowi, który koronował się na króla Polski).

Dla ukrycia przed cenzurą carską politycznej aktualności utworu już w "Przedmowie" autor zapewnia czytelnika o zamierzchłej przeszłości opisanych wydarzeń.

Rzeczywiście akcja dotyczy dziejów dawnej Litwy i jest opowieścią o losach tajemniczego mistrza krzyżackiego, Konrada Wallenroda. Nie jest to jednak, sugerowana podtytułem, powieść historyczna, w osobie tytułowego bohatera poeta skupił rysy kilku postaci (głównie dzieje autentycznego mistrza, przygodę rycerza Waltera von Stadion, który uprowadził córkę Kiejstuta i osiadł w Moguncji, historię Litwina Alfa wychowanego na dworze krzyżackim).

Najważniejsza kwestia podjęta w utworze to dylematy moralne i tragizm postaci reprezentującej układ zbieżny z konfliktem etycznym współczesnego autorowi społeczeństwa (zmagania moralne spiskowców polskich i rosyjskich lat dwudziestych). Wallenrod stanął przed zadaniem, które w imię miłości do ojczyzny wymagało od niego konieczności wybrania nieetycznych dróg działania:

starcie racji władcy z racjami poddanego;

przysięga na wierność a konieczność jej złamania;

legalizm a nielegalność spisku.

Utwór cechuje:

bajronizm - poprzez:

typ bohatera: postaci dumnej i namiętnej, tajemniczej i wyniesionej ponad przeciętność, wewnętrznie rozdartej (dramatyczny konflikt pomiędzy obowiązkiem wobec ojczyzny a szczęściem osobistym, a także konieczność sięgnięcia po środki nieetyczne, naganne moralnie, takie jak podstęp, zdrada, kłamstwo),

formę poematu: utwór jest gatunkiem synkretycznym, w którym epickość fabuły (akcja, narrator, całkowicie epicka "Opowieść Wajdeloty") łączy się z liryką (poetyckie opisy, rymowy układ utworu, uczuciowość i subiektywizm wypowiedzi, np. "Hymn", "Pieśń o Wilii") i scenami dramatycznymi, np. dialogi z Aldoną, scena uczty);

walterskotyzm: tu jako metafora historyczna służąca wydobyciu głównych treści poematu;

gotycyzm: tendencja upatrująca w architekturze gotyckich zamków i w obyczajowości rycerskiej walorów estetycznych grozy i sentymentalnej melancholii (wątek miłosny);

ludowość:

koncepcję wajdeloty, pieśniarza-wieszcza Halbana, wyraziciela dążeń i uczuć ludu;

funkcję pieśni ludowej, utożsamianej z poezją narodową, skarbniczką historii narodu będącego w niebezpieczeństwie, albo w niewoli ("Pieśń Wajdeloty").

"Dziady"

Powstały w Kownie w latach 1820-1821, ogłoszone w tomie drugim "Poezji".

II część "Dziadów" kontynuowała dwojako intencje tomiku ballad. Podejmowała polemikę poznawczą zainspirowaną w "Romantyczności" (motto z Hamleta: "Są dziwy w niebie i na ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom") i rozwijała moralną problematykę rozbudowaną i uwyraźnioną poprzez formę ciągu uroczystych sentencji. Część ta wprowadziła również swoiste novum - wskazała na wspólnotę żywych i umarłych, złączonych starodawnym, jak sugeruje autor, obrzędem, w czasie którego żywi spieszą z pomocą umarłym, a ci z kolei udzielają żywym przestróg i nauk moralnych, wysnutych z własnego losu na tym i tamtym świecie. Powołana do istnienia mocą magicznego obrzędu nadzmysłowa rzeczywistość "Dziadów" podporządkowana jest prawom moralnym obowiązującym człowieka zarówno jako reprezentanta gatunku, jak i jako członka społeczności. Stąd pojawiają się dusze dzieci, które nie zaznały w życiu goryczy, nie mogą więc być zbawione, bo nie dopełniły pełni człowieczeństwa, którego niezbędnym elementem jest cierpienie. Zjawi się "pierzchliwa" Zosia, ukarana za to, że nie potrafiła kochać, ale na koniec przybędzie Widmo złego pana, okrutnika winnego mąk i śmierci poddanych.

Scena ostatnia, dodana po napisaniu cz. IV i przez autora nazwana "przejściem", ukazuje pojawienie się milczącego widma połączonego tajemniczą więzią z uczestniczącą w obrzędzie pasterką. Widmo nie jest aktywnym uczestnikiem ceremoniału, nie prosi o pomoc, ani nie udziela przestróg. Być może ono i Upiór, bohater wiersza poprzedzającego część II, to ta sama postać, o której krąży wieść, że "podobno zabił sam siebie". Można zatem przypuszczać, że jego historię opowiada Gustaw w IV części "Dziadów".

IV część "Dziadów", powstała pomiędzy rokiem 1821 a 1822, opublikowana została również w 2. tomie "Poezji" Mickiewicza. Jest to właściwie opowieść Gustawa o niebie i piekle miłości, a zarazem jakby porwana i pełna luk biografia romantycznego młodzieńca. W biografii tej wyeksponowana została romantyczna edukacja, rola "książek zbójeckich" ("Nowa Heloiza", "Cierpienia młodego Wertera"), formujących duchową osobowość bohatera - romantycznego indywidualisty. Kulminacyjnym momentem opowieści jest opis miłości do kochanki, uwznioślonej i uświęconej, określanej mianem "nadludzkiej dziewicy", istoty boskiej. Miłość taka, łącząca bliźniacze dusze, ma zdaniem Gustawa sankcję wyższych przeznaczeń i niemożliwe jest jej zniszczenie. Jednak więzy zostały zerwane - ukochaną poślubił ktoś utytułowany i bogaty. Od tego momentu zaczyna się Gustawa "godzina rozpaczy", pełna udręki, zazdrości egzaltacji uczuć przechodzących od uwielbienia po oskarżenie.

Udręczony zwraca się o pomoc do księdza (z powołania i zawodu jest znawcą spraw ludzkiego sumienia; był nauczycielem Gustawa i wpoił mu wiarę w ideały). Ich dialog należy do najdramatyczniejszych w polskiej literaturze dramatycznej. Ksiądz - racjonalista pełen wiary w rozumny porządek świata i społeczeństwa, potrafiący pogodzić to przekonanie z zasadami religii, traktuje go jako szaleńca. Gustaw przebija się sztyletem, ale pozostaje żywy. Ksiądz ociera się o sferę niesamowitości i wobec tych zjawisk jest bezsilny. Jego postawa zostaje skompromitowana.

Gustaw na koniec, niczym duchy z "Dziadów" cz. II, wygłasza maksymę: "Bo słuchajcie i zważcie u siebie, / Że według bożego rozkazu: / Kto za życia choć raz był w niebie, / Ten po śmierci nie trafi od razu." i z wybiciem godziny dwunastej - znika. Okazuje się więc, że był Upiorem.

"Dziady" część III jest arcydziełem dramatu narodowego. Napisał ją Mickiewicz w ciągu wiosny roku 1832 roku w Dreźnie (stąd określenie "Dziady drezdeńskie").

Od wydarzeń wileńskich, będących przedmiotem utworu, upłynęło prawie dziewięć lat: Mickiewicza i innych filomatów aresztowano w październiku 1823 roku, proces trwał prawie rok. Następne pięciolecie spędził poeta na zesłaniu w Rosji, skąd, dzięki staraniom przyjaznych mu Rosjan zdołał wyjechać w końcu 1829 roku. Lata do wybuchu powstania listopadowego zeszły mu na podróżach po Europie zachodniej, rok 1831 spędził w Wielkopolsce, skąd wrócił do Drezna.

"Dziady" część III prezentują dramat romantyczny i cechują go:

Brak jedności:

czasu (trwa ponad rok, między poszczególnymi scenami są różne, nieraz kilkumiesięczne luki czasowe),

miejsca (Wilno: cela Konrada, cela księdza Piotra, apartamenty Nowosilcowa, cmentarz pod Wilnem; dworek pod Lwowem; Warszawa; Petersburg),

akcji (każda scena ma odrębną tematykę i własną dramaturgię);

Wieloprzestrzenność:

realistyczna (wiele autentycznych szczegółów, np. w opisie celi Konrada) obok symbolicznej (cmentarz jako magiczna przestrzeń obrzędu, cela Konrada jako grób-kolebka). Zbliża to tekst do średniowiecznego misterium: pozioma organizacja: strona lewa to Zło, strona prawa to Dobro, pionowa organizacja: Niebo, Ziemia i Piekło;

Wieloczasowość:

czas historyczny (konkretne daty: np. 1 listopada 1823 roku i autentyczne wydarzenia, w których uczestniczą postacie historyczne),

czas mitu religijnego (cykliczny, mierzony świętami: cykl od Dziadów do Dziadów; Wielkanoc - Widzenie Księdza Piotra; Boże Narodzenie - Wielka Improwizacja, powtórzenie losów Chrystusa)

czas mitu agrarnego (cykl wegetacji roślinnej - bajka Żegoty; zima, obumieranie - niewola; wiosna, zapowiedź wolności - zmartwychwstanie; ziarno - młodzież; utajone życie posianego ziarna przygotowującego się do kiełkowania - więzienie);

Bogata galeria postaci:

historycznych, zarówno występujących pod własnymi imionami i nazwiskami (Jan Sobolewski, Wysocki, Bajkow, Pelikan) jak i wskazanych innym mianem (Generał - Wincenty Krasiński; Doktor - August Bécu),

fikcyjnych, kreowanych zgodnie z konwencją realistyczną (prawdopodobieństwo psychologiczne) satyry (Literaci w "Salonie warszawskim") i karykatury (Senator), ale również nacechowanych symbolicznie, uwznioślonych (ksiądz Piotr, Ewa);

fantastycznych, tworzonych w konwencji średniowiecznej alegorii (dobre i złe duchy, widma zmarłych).

Nawiązania do Biblii w myśli moralno-religijnej i filozoficznej, wzorach osobowych, wątkach i motywach fabularnych, symbolice, stylu: symbol krzyża (Wasilewski),

zestawienie Podniesienia w czasie mszy z wyjazdem więźniów na zesłanie (tożsamość znaczeń),

dzieje Polski jako powtórzenie biografii Chrystusa,

studenci jako niewiniątka,

car jako Herod,

Konrad jako Samson,

Petersburg jako wieża Babel i Babilon,

zapowiedź powodzi ("Oleszkiewicz"),

naśladowanie stylu Ewangelii i Apokalipsy św. Jana w Widzeniu księdza Piotra.

Kompozycja:

otwarta, luźna, zacierająca związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy poszczególnymi częściami, w której poszczególne sceny ukazują jakiś nowy aspekt świata;

połączenie elementów cechujących różne rodzaje literackie: dramatu ("Pan Senator"), epiki ("Ustęp") i liryki ("Wielka Improwizacja");

operowość (partie śpiewane);

stylistyka misterium (usytuowanie człowieka pomiędzy dobrem a złem, alegoryczność);

różnorodność konwencji i kategorii estetycznych:

fantastyki z realizmem,

języka potocznego (scena I, VII i VIII) z symbolicznym językiem mistyki (scena IV i V),

tragizmu z komizmem (wisielczy humor więźniów),

patosu (Wielka Improwizacja) z groteską (sceny z diabłami) i satyrą (sc. VII);

Prawa rządzące światem:

ścisły związek świata widzialnego i nadprzyrodzonego, podwójna, realistyczna i metafizyczna motywacja wydarzeń:

Wielka Improwizacja jako efekt "wielkiej choroby"(epilepsji) i opętania przez diabła,

piorun zabijający Doktora jako zjawisko fizyczne i kara boża.

W efekcie dramat kreśli wizję świata pełnego wielorakich znaczeń, spośród których wymienić należy:

wątek patriotyczny - martyrologia młodzieży polskiej;

romantyczny bunt Konrada przeciw Bogu - "Wielka Improwizacja";

mesjanizm narodowy - realizacja hasła "Polska Chrystusem narodów", "Widzenie" księdza Piotra;

ocena społeczeństwa polskiego - "Salon warszawski";

ocena wrogów - sceny "Sen Senatora", "Pan Senator", "Ustęp".

III część "Dziadów" jest próbą odnalezienia optymistycznego sensu cierpień i klęsk Polaków.

Uniwersalność sensów i szerokość uogólnień zawartych w dramacie stwarzają możliwość uaktualnienia utworu w świadomości kolejnych pokoleń.

I część cyklu nigdy nie ukazała się za życia autora. Wydano ją po jego śmierci w 1860 roku w Paryżu (w wydaniu zbiorowym "Pism" Mickiewicza). Składają się na nią luźne sceny nie dające jednoznacznej całości.

"Księgi narodu polskiego" i "Księgi pielgrzymstwa polskiego"

W Paryżu, w 1832 roku, kiedy na obczyźnie Polacy wiodą spory polityczne, Mickiewicz wydaje "Księgi narodu polskiego" i "Księgi pielgrzymstwa polskiego" (napisane w Dreźnie) w nadziei, że dzieło to przyczyni się do powszechnej zgody i wskaże drogę wiodącą do wolności.

Są bowiem "Księgi" próbą filozoficznego oświetlenia dziejów ludzkości. Historia jest tu terenem, na którym realizuje się wola Boga. Autor dzieje Polski ukazuje na wzór dziejów Chrystusa: dawna, świetna wolność, ukrzyżowanie, zapowiedź zmartwychwstania. Ma ona bowiem być Mesjaszem narodów, ma swoim cierpieniem wybawić innych od despotyzmu."Księgi narodu polskiego"              "Księgi pielgrzymstwa polskiego"

dzieje Polski na tle dziejów ludzkości

idea mesjanizmu

potępienie despotyzmu

przekonanie o rychłym triumfie sprawiedliwości i wolności              poeta nawołuje do zgody i uczy szacunku dla tradycji

żąda powiązania walki o wolność Polski z walką o wolność ludów

w masach ludowych widzi podstawową siłę narodu

Tekst jest rozbity na krótkie, ponumerowane rozdziały. Autor zastosował stylizację biblijną:

archaizacja inwersji składniowej,

paraboliczne pouczenia ("zaprawdę, powiadam wam, pamiętajcie"),

biblijne cytaty,

parafrazy opisywanych sytuacji,

przypowieści (np. o chorej matce i lekarzach).

"Pan Tadeusz"

Najwybitniejsze dzieło polskiego romantyka powstało w Paryżu, a praca nad nim trwała przez około dwa lata i została ukończona w 1834 roku. Pomysł "poematu sielskiego" zrodził się zapewne w okresie pobytu Mickiewicza w Wielkopolsce, a jego realizacja szła opornie przede wszystkim ze względu na atmosferę panującą w Paryżu i kłopoty osobiste. O owej atmosferze, od której uciekał w świat "lat dziecinnych", pisze poeta w Epilogu ("O tym że dumać na paryskim bruku, / Przynosząc z miasta uszy pełne stuku, / Przekleństw i kłamstwa, niewczesnych zamiarów, / Za późnych żalów, potępieńczych swarów"). Tu także wyraża najgłębsze swoje marzenie: "O, gdybym kiedy dożył tej pociechy, / Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy", tworząc poemat wyrosły ze szczerej tęsknoty za krajem, który mu, dawno niewidziany, w pamięci "...zawsze zostanie / Święty i czysty jak pierwsze kochanie".

Miejscem wydarzeń jest Soplicowo i jego najbliższa okolica - ziemie litewskie leżące nad Niemnem (realna, określona geograficznie, zamknięta i uporządkowana określonymi punktami topograficznymi: dwór, sad, ogród, karczma, zaścianek, zamek, las. Swoisty mikrokosmos, centrum świata).

Czas fabuły obejmuje: pięć dni lata 1811 roku oraz jeden wieczór i niecały dzień roku 1812. Liczne epizody sięgają do wieku XVII: najazd szwedzki (ks. VI) i czasów Stanisława Augusta (mowa Podkomorzego o modzie, ks. I).

Tłem historycznym wydarzeń jest epoka napoleońska (sytuacja przed wkroczeniem Napoleona na Litwę: ks. I; wieści o zbliżających się wojskach: ks. VI; radosny opis wiosny 1812 roku: ks. XI). Gośćmi na zaręczynach Zosi i Tadeusza są legionowi dowódcy: Jan Henryk Dąbrowski, Karol Kniaziewicz, Ludwik Pac, Kazimierz Małachowski (zgranie rytmu historii i rytmu natury).

Fabuła utworu toczy się wokół procesu o majątek (wątek główny). W chwili, gdy rozpoczyna się akcja konflikt zogniskował się wokół zamku.

Historia konfliktu sięga roku 1792, kiedy to w czasie wojny polsko-rosyjskiej, zwanej w poemacie "kościuszkowską", Rosjanie oblegali zamek magnata Horeszki. Wówczas to Jacek Soplica, zubożały szlachetka, kierując się chęcią osobistej zemsty zabija Stolnika. Targowiczanie znaczną część dóbr magnackich nadali jego rodzinie, a resztę rozdzielili między wierzycieli. Nikt wówczas nie kwapił się z przyjęciem zamku, którego remont i utrzymanie wymagało znacznych nakładów finansowych. Wreszcie romantyczny "Panicz bogaty, krewny Horeszków daleki", bo "po kądzieli" (po matce), upodobał sobie ruiny. Wówczas jednak Sędzia (brat Jacka, zarządzający majątkiem), kierowany wrodzonym pieniactwem niespodziewanie równie gorąco zapragnął pozostać jego właścicielem. Rozpoczął się więc męczący proces.

Z wątkiem tym nierozerwalnie związane są: dzieje Jacka Soplicy, który konflikt wywołał. Wraz z rozwojem akcji pojawia się kolejny wątek - pogmatwane losy miłości Tadeusza i Zosi przeplatające się z "polowaniem" Telimeny na męża. Watek poboczny stanowi spór o charty.

W utworze mamy do czynienia z bohaterem zbiorowym reprezentującym jednolity stan społeczny - szlachtę.

Obraz szlachty w dziele jest wszechstronny i wyczerpujący, ponieważ znajdujemy tu przedstawicieli wszystkich "szczebli ekonomicznych":

magnaterię (Stolnik Horeszko);

szlachtę średnią, folwarczną (rodzina Sopliców);

szlachtę zagrodową, zaścianek Dobrzyński (Matyjasz Dobrzyński, Bartek zwany Prusakiem, Maciej zwany Kropicielem, Bartek zwany Brzytewką, Maciej zwany Konewką).

Ze względu na temat utworu bohaterowie bądź to prezentują skłócone domy, bądź to sporowi sekundują.

Soplicowie:

Sędzia,

jego starszy brat, Jacek (ksiądz Robak, Bernardyn),

syn Jacka, dwudziestoletni Tadeusz.

Spośród "domowych" należy wymienić:

Wojskiego Hreczechę,

Woźnego Protazego Baltazara Brzechalskiego,

opiekunkę Zosi, Telimenę.

Horeszkowie:

tragicznie zmarły Stolnik,

czternastoletnia wnuczka Stolnika, Zosia,

krewny, "po kądzieli", Hrabia,

godny obrońca dobrego imienia rodu, stary sługa, Gerwazy Rębajłło, zwany: Klucznikiem, Półkozicem, Mopankiem, Szczerpcem.

Do rozstrzygnięcia sporu powołano Podkomorzego, który przybywa z żoną i córkami.

Gośćmi Sopliców są ponadto:

Rejent Bolesta zwany Kaznodzieją,

Asesor.

Bohaterowie poematu często zamiast lub obok imion noszą charakterystyczne imiona - określenia wynikające z honorowych funkcji, jakie pełnią w tradycyjnej społeczności szlacheckiej:

Wojski - w dawnej Polsce opiekun rodzin rycerzy, którzy wyruszyli na wojnę,

Woźny - tu: dawny niższy urzędnik sądowy, do którego obowiązków między innymi należało ogłaszanie uchwał sądowych,

Klucznik - szafarz na dawnych dworach,

Podkomorzy - wysoki urzędnik ziemski, między innymi pełniący funkcję sędziego w sporach granicznych,

Rejent - pomocnik pisarza sądowego,

Asesor - dowódca policji ziemskiej,

Stolnik - wysoki urząd ziemski.

W "Panu Tadeuszu" Mickiewicz dokonuje swoistego sądu nad dawną Polską. Oskarża szlachtę o:

dumę i pychę (Stolnik poświęcił szczęście córki, bywał bezwzględny w kaptowaniu zwolenników i odrzucaniu niepotrzebnych już stronników; ponad wszystko cenił sobie dumę rodową i wpływy. Ginie zamordowany przez Jacka porwanego szalonym gniewem, do którego go wcześniej sprowokował),

warcholstwo (Jacek nie zna granic swojej fantazji kawalerskiej; Gerwazy prowokuje bójkę w zamku),

...