70a. Gatunki literackie i nieliterackie (potoczne, użytkowe, naukowe). Historyczne przemiany konstrukcji fabularnych.

Diana Parol

Gatunki literackie i nieliterackie

Wyróżniamy wiele gatunków literackich i nieliterackich. Do najpopularniejszych w obrębie rodzajów literackich należą (dla liryki):

ELEGIA - utwór wierszowany (najczęściej o charakterze melancholijnym) , wykonywany przy akompaniamencie fletu;  długo wyróżnikiem elegii był sposób jej wykonywania i związaną z nim forma wersyfikacyjna ( tzw. dystych elegijny). W literaturze rzymskiej miała charakter głównie miłosny a dodatkowo występowały w niej epizody narracyjne (np. u Owidiusza). W literaturze polskiej występowały różne jej odmiany: miłosna (Kochanowski), autobiograficzna (Janicki), patriotyczna (Karpiński), później natomiast (w poezji dwudziestowiecznej) terminu tego zaczęto używać nie jako nazwę dla utworów o pewnej strukturze gatunkowej, lecz o określonej tematyce i tonie emocjonalnym ( dominujący smutek i zaduma);

ODA - pierwowzorami ody były uroczyste utwory, pisane głównie na cześć zwycięzców olimpijskich przez starogreckiego poetę Pindara. Swoją nowożytną postać oda uzyskała w epoce klasycyzmu we Francji, wtedy też stała się utworem patetycznym, uroczystym, opiewającym wzniosłą ideę lub wielki czyn znakomitego człowieka. Dominowały w niej elementy retoryki, styl był podniosły a język wyszukany;

HYMN - gatunek bliski odzie, również o charakterze uroczystym, realizowany językiem podniosłym i dostojnym. Tematyka obejmuje najczęściej tematy religijne bądź patriotyczne, w przeciwieństwie do ody, hymn nie opiewa osób indywidualnych lub poszczególnych wydarzeń czy idei – występuje tzw. podmiot zbiorowy. W starożytnej Grecji istniał podział hymnów ze względu na boga, z którego kultem były związane ( peany – Apollin, dytyramb – Dionizos);

PIEŚŃ – jest to tradycyjna forma liryczna, dziś częściej nazywana po prostu wierszem, pozbawiona rygorystycznie określonej budowy, tematyki czy tonu i typu wyrażanych przeżyć;

TREN – wierszowany utwór liryczny o charakterze żałobnym, wywodzący się ze starogreckiej poezji funeralnej, blisko spokrewniony z elegią, a także epicedium; ważny element struktury tragedii greckiej; odmiana pieśni lamentacyjnej. Utwory takie były poświęcane zmarłej osobie i wyrażały żal oraz smutek z powodu jej odejścia, a także przedstawiały jej cnoty i zasługi;

EPITAFIUM – krótki napis nagrobkowy najczęściej wierszowany, a także utwór poetycki sławiący zmarłego, utrzymany w stylu takiego napisu; forma ukształtowana w Atenach w V w. p.n.e. w czasie wojen grecko-perskich (m.in. Simonides z Keos), kiedy służyła utrwaleniu pamięci o poległych wojownikach, uprawiana także w poezji rzymskiej. E. odznacza się epigramatyczną zwięzłością i wyrazistością stylistyczną, często ma charakter panegiryczny. W poezji antycznej epitafia pisane były dystychem elegijnym,

EPICEDIUM – w greckiej liryce chóralnej pieśń żałobna śpiewana przy łożu zmarłego, wyrażająca żal z powodu jego śmierci i głosząca pochwałę jego zalet obywatelskich i osobistych. Zawierała zwykle liczne nawiązania mitologiczne. W późniejszym sensie: mowa wygłaszana nad grobem lub utwór napisany na cześć osoby zmarłej;

ŻALE – w literaturze staropolskiej utwory liryczne wyrażające ból z powodu nieszczęścia, skargi i narzekania na los. Ich tematyka bywała religijna (np. w Żalu Matki Boskiej pod krzyżem) lub patriotyczne (np. F. Karpińskiego Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta); określano też czasem opłakujące czyjąś śmierć cykliczne utwory zbliżone do trenów (np. F. D. Kniaźnina Żale Orfeusza);

EPITALAMIUM – w greckiej liryce chóralnej pieśń weselna sławiąca nowożeńców, śpiewana przez chór młodych kobiet i mężczyzn przed komnatą panny młodej po uroczystościach ślubnych pod nieobecność pana młodego. W późniejszym czasie wszelki utwór o charakterze panegirycznym napisany z okazji ślubu;

ANAKREONTYK – stworzony przez greckiego poetę Anakreonta, gatunek o charakterze lekkim, żartobliwym. Główna tematyka to pochwała życia, wina i miłości;

FRASZKA – krótki utwór o charakterze żartobliwym, uprawiany przede wszystkim przez kręgi dworskie;

EPIGRAMAT – charakteryzujący się lapidarności i zwięzłą formą, oparty na, często paradoksalnym, koncepcie;

MADRYGAŁ – ukształtowany z poezji włoskiej krótki wiersz miłosny, w Polsce uprawiany w okresie baroku przez kręgi dworskie;

SONET – wiersz czternastowersowy, składający się z dwóch strof czterowersowych i dwóch tercyn, rymowany zwykle abba abba. Określona budowa odnosi się również do struktury tematycznej wiersza – dwie pierwsze zwrotki mają zwykle charakter opisowy, natomiast kolejne refleksyjny lub liryczny. Forma ta ukształtowała się we Włoszech w XIII-XIV wieku, na podstawie twórczości Dantego i Petrarki;

POEMAT PROZĄ – stosunkowo nowy gatunek, który jest krótkim utworem lirycznym o zwartej i „zagęszczonej” kompozycji. Obejmuje utwory refleksyjne lub osobiste, o dość wyrazistych założeniach kompozycyjnych i silnym nacechowaniu poetyckim wypowiedzi, ale nie poddane rygorom mowy wierszowanej, często jednak swobodnie rytmizowane;

(gatunki synkretyczne)

SIELANKA – główny gatunek literatury pastoralnej, obejmujący utwory tematycznie związane z życiem pasterzy, rolników, rybaków, myśliwych, mające postać lirycznego monologu, najczęściej poprzedzonego lub przeplecionego opisem lub dialogiem. Niekiedy sielanka posługuje się formą czystego dialogu (eklogia), formami narracyjnymi (sielanka epicka), lub dramatycznymi. Gatunek ten ukształtował się w poezji greckiej, w twórczości Teokryta (III w. p.n.e.), który traktował sielankę albo jako realistyczny obrazek przedstawiający wiernie krajobraz oraz zajęcia i przeżycia bohaterów, albo jako formę literackiej zabawy kamuflującej aktualną problematykę społeczno-obyczajową;

BALLADA - gatunek obejmujący pieśni o charakterze epicko-lirycznym, nasycone elementami dramatycznymi, opowiadające o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych. Fabuła ballady charakteryzuje się szkicowością, zawiera zwykle momenty tajemnicze i zagadkowe, jej dominantę stanowi jakieś jedno wyraziście zarysowane zdarzenie. Przedstawione postacie są silnie stypizowane, a ich charakterystyka zmierza do uwydatnienia jakiejś cechy podstawowej; narracja ballady jest w wysokim stopniu zsubiektywizowana, w jej obrębie pojawiają się często partie dialogowe; dla stylu balladowej opowieści znamienna jest obecność konwencjonalnych w tym gatunku ujęć i środków, takich jak paralelizm składniowy, stałe epitety, porównania, powtórzenia i refreny; budowa utworu najczęściej stroficzna;

(dla epiki)

GAWĘDA – gatunek prozy epickiej ukształtowany w literaturze polskiej, związany ściśle z tradycyjną kulturą szlachecką, mający wiele cech wspólnych z rosyjskim skazem. Pierwotnie gawęda była tylko opowieścią ustną, wygłaszaną w towarzyskich okolicznościach w trakcie biesiady, po polowaniu itp. Tematycznie związana ze szlacheckim życiem i obyczajem, kształtowana była na wzór opowiadania ustnego. Odznaczała się brakiem konturów kompozycyjnych, aintelektualnym charakterem, swobodą w prowadzeniu wątków, powtórzeniami, licznymi zwrotami do słuchaczy, występowaniem gestów fonicznych;

NOWELA – prozaiczny utwór epicki niewielkich rozmiarów o skondensowanej i wyraziście zarysowanej akcji. Zasadnicze cechy morfologiczne noweli to: zwięzłość wynikająca z eliminacji czy daleko posuniętego ograniczenia motywów luźnych, epizodów, postaci dalszoplanowych, elementów opisowych, bezpośrednich charakterystyk, komentarzy, dygresji itp.; prostota i przejrzystość fabuły będącej zwykle jednowątkowym przebiegiem zdarzeń; dramatyczny charakter fabuły: wysoki stopień zagęszczenia doniosłych dla bohatera zdarzeń i towarzysząca temu silna intensyfikacja czasu przedstawionego, dominująca rola motywów spoistych i dynamicznych, rozwijanie się akcji w kierunku mocno zaznaczonego punktu kulminacyjnego, w którym decyduje się los bohatera, dobitność rozwiązania akcji i pointy; zrygoryzowana i zwarta kompozycja o wyraźnie określonym ośrodku ((-) ośrodek kompozycyjny), organizującym całość materiału tematycznego;

OPOWIADANIE – podstawowa forma wypowiedzi narracyjnej, prezentująca narastanie w czasie toku zdarzeń, wyznaczająca dynamiczny aspekt świata przedstawionego w utworze epickim: fabułę. Do najbardziej uniwersalnych wyróżników opowiadania należą: gramatyczna forma czasu przeszłego, określająca dystans czasowy między momentem formułowania relacji a opowiadanymi zdarzeniami; podkreślanie za pomocą odpowiednich środków gramatycznych i leksykalnych następowania po sobie w czasie przedstawionych zjawisk; indywidualizacja opowiadanych zdarzeń oraz uwyraźnianie zależności między nimi (zwłaszcza związków przyczynowych). Od właściwego o. różni się z jednej strony opowiadanie informacyjne, powiadamiające o zdarzeniach typowych i powtarzalnych w świecie przedstawionym lub przekazujące uogólnioną wiedzę narratora o określonych odcinkach fabuły, z drugiej zaś, opowiadanie unaoczniające, które maksymalnie konkretyzuje i uplastycznia opowiadane zdarzenia, ukazując je bezpośrednio, często w czasie teraźniejszym (jest to (-) praesens historicum), a więc przybliżając do płaszczyzny czasowej, na której znajduje się narrator. O. we wszelkich swych odmianach jest formą wypowiedzi opozycyjną wobec opisu, z którym najczęściej przenika się i przeplata w języku utworu epickiego;

SAGA – staroskandynawskie dzieła epickie o bohaterach i rodach - podróżach Wikingów, migracji na Islandię. Pierwotnie były przekazywane ustnie, później (XIII - XIV w.) spisane na Islandii w języku staronordyjskim. Sagi były natchnieniem dla wielu późniejszych twórców skandynawskich. Obecnie sagą nazywamy również utwór epicki opisujący losy rodziny, lub pojedynczego bohatera;

POWIEŚĆ – podstawowy gatunek prozy epickiej czasów nowożytnych. Jego głównymi elementami strukturalnymi są narracja oraz jej przedmiot, czyli świat przedstawiony, na który składają się bohaterowie oraz wydarzenia, w których uczestniczą, przebiegające w określonym czasie oraz przestrzeni i tworzące fabułę. Powieść możemy dzielić na wiele  typów. Ze względu na typ narracji powieść może być: auktoralna (narrator komentuje wydarzenia, ale między nim a światem przedstawionym istnieje dystans; narrator nie jest bohaterem, nie występuje w świecie przedstawionym – jest to powieść klasyczna); pierwszoosobowa (narrator występuje w świecie przedstawionym w tym samym miejscu i czasie, co bohaterowie; opowiada, co przeżył lub czego dowiedział się od innych; wie więcej niż pozostali bohaterowie - powieść autobiograficzna); personalna (trudno wyczuć obecność narratora, gdyż czytelnik patrzy na akcję oczami bohatera; brak komentarzy do działań bohaterów, natrafiamy tylko na opis zachowań i myśli). Ze względu na formę: epistolarna, (bez fragmentów opisowych i czysto narracyjnych), powieść-rzeka (zbiór minipowieści ułożonych w porządku chronologicznym), szkatułkowa (opowiadanie w opowiadaniu),  strumień świadomości (zapis myśli). Szczególnie gatunki powieści to:  tendencyjna (opisywane wydarzenia służą do udowodnienia z góry narzuconej tezy), powieść-traktat (opisywane wydarzenia są pretekstem do przekazania treści światopoglądowo-filozoficznych), edukacyjna (opisywane wydarzenia służą do przekazania wiedzy w przyjemnej formie), powieść-parabola (opisywane wydarzenia przedstawiają tezę niezwiązaną z fabułą). Ze względu na tematykę:  fantastyczna,  fantastyczno-naukowa,  gotycka, łotrzykowska, historyczna, kryminalna, marynistyczna, przygodowa, psychologiczna, sensacyjna, sentymentalna,  społeczno-obyczajowa,  sensacyjno-detektywistyczna,  obyczajowa;

EPOS (EPOPEJA) – jeden z głównych gatunków epiki, podstawowy i dominujący w tym rodzaju aż do powstania powieść. Obejmuje rozbudowane utwory, zazwyczaj wierszowane, ukazujące dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów rzucone na tło wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. Genetycznym źródłem eposu były mity, podania i baśnie utrwalające wyobrażenia na temat narodzin więzi i instytucji społeczno-narodowych, pamięć o doniosłych postaciach i zdarzeniach oraz wyznawane zbiorowo wartości i wierzenia religijne;

DRAMAT – rodzaj literacki przeznaczony zasadniczo do realizacji scenicznej, mający najczęściej charakter fabularny, w płaszczyźnie językowej odznaczający się zdecydowana dominacją dialogu. Klasyczny podział dramatu wyróżnia (obok dramatu właściwego):

TRAGEDIĘ – jej powstanie związane jest z greckimi obrzędami religijnymi ku czci Dionizosa. Rytuały, które polegały na dialogu chóru ze swoim przodownikiem, dały początek tej formie dramatycznej. Początkowo miała ona więc charakter silnie religijny, następnie tragedie stały się swoistymi opracowaniami mitów, a w końcu uległy stopniowej leicyzacji. Tragedię jako gatunek wyróżnia, oprócz budowy (prolog, parodos, epejsodion, stasimon, eksodos), związek z kategorią estetyczną tragizmu. Tragizm polega na przeciwieństwach bez ugody. Tam gdzie nastaje albo gdzie możliwa jest ugoda, kończy się tragizm. (Goete) Dlatego też pewne elementy, mimo przemian pozostawał niezmienne: powaga, nierozwiązalność konfliktu między wybitną jednostką a siłami wyższymi (losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralną), który staje się ośrodkiem i motorem akcji. Los bohatera jest z góry skazany na klęskę, każde jego posunięcie zbliża go do nieuchronnej katastrofy.

KOMEDIĘ - gatunek dramatu, o pogodnej tematyce i żywej akcji zamkniętej pomyślnym rozwiązaniem dla bohaterów. Komedia operuje komizmem sytuacyjnym, charakterologicznym i językowy, karykaturalnym wyjaskrawieniem, groteską. Nie stanowiła początkowo samodzielnego gatunku dramatycznego, jej zalążkiem był tzw. dramat satyrowy. Czasem jako odmiany tragedii traktuje się farsę ( utwór sceniczny o błahym konflikcie, spiętrzający przede wszystkim sytuacje komiczne, mające maksymalnie rozśmieszyć widza) i wodewil ( komedia muzyczna, w której obok dialogów występują fragmenty śpiewane);

GATUNKI NIELITERACKIE

Reportaż – gatunek publicystyczny sięgający po środki artystyczne prozy literackiej. Opiera się na materiale autentycznym, obca jest mu fikcja literacka, ale ów materiał autentyczny często formowany jest w reportażu na wzór fabuły epickie;

Felieton – gatunek publicystyczno-dziennikarski, w którym temat opiera się na określonym fakcie, najczęściej natury społecznej, obyczajowej lub kulturalnej;

Esej – gatunek wypowiedzi krytycznej, naukowej lub filozoficznej,w  którym obok elementów wykładu dyskursywnego występują składniki anegdotyczne, opisy literackie, bohater niekiedy dość wszechstronnie charakteryzowany.

Źródła:

1.Zarys teorii literatury, wyd. II, M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński

2. Słownik terminów literackich, M. Głowiński

Historyczne przemiany konstrukcji fabularnych

Obecnie coraz częściej obserwuje się przewartościowania i istotne przesunięcia w w obrębie tradycyjnego systemu gatunkowego. Obwieszcza się koniec poezji, typowej powieści i dramatu, jednocześnie rozkwit przeżywają takie gatunki, jak powieść telewizyjna, romanse drukowane w ilustrowanych magazynach, powieść kryminalna, czyli gatunki, które współcześnie zaistniały w środkach masowego przekazu, w mediach nastawionych na prostotę, łatwość i szybkość w odbiorze.

Na tle historycznym często ulegała zmianie definicja pojęć literackich, na przykład gatunek romansu obecny już w XVII wieku (np. u Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w "Rozmowach Artaksesa i Ewandra") i początkowo lekceważony, w latach czterdziestych XIX wieku zastąpiony został terminem powieści (wcześniej nieużywanym), aby podnieść trochę rangę tego gatunku. Oba rodzaje utworów charakteryzowała skomplikowana fabuła, intrygi postaci, nieprawdopodobne zbiegi okoliczności. Słowniki terminów literackich (pod red. Mieczysława Szymczaka, też Stanisława Sierotwińskiego, podają obecnie definicję romansu, jako utworu o nikłej wartości artystycznej i znaczeniu raczej pejoratywnym, podczas gdy przed pojawieniem się powieści romanse jako pełnowartościowe gatunki literackie popularne były jeszcze w okresie literatury hellenistycznej (np. "Opowieści efeskie" Ksenofonta z Efezu).

Ciekawym przemianom uległa też gawęda, która swoją genezę posiadała w literaturze romantycznej, jako gatunek mówiony, związany ze środowiskiem polskiej szlachty. Była to luźna kompozycyjnie opowieść z licznymi powtórzeniami i zwrotami do słuchaczy. Następnie, w drugiej połowie XIX wieku praktycznie zanikła, by w XX wieku pojawić się jako przedmiot stylizacji (w "Trans-Atlantyku" Gombrowicza czy w "Konopielce" Edwarda Redlińskiego). Gawędy kiedyś charakteryzował historyczny język i styl, obecnie wymarły, stąd nie można już powiedzieć o gawędzie jako rzeczywistym gatunku, a jedynie o stylizacji na taką.

Jako nowy gatunek powstały w Polsce dopiero w XX wieku, uważa się powieść sensacyjną, której pierwowzorem jest "Zły" Leopolda Tyrmanda. W literaturze europejskiej miała ona długą tradycję sięgającą XVIII wieku ("Opera żebracza" Gaya, czy jej późniejsza adaptacja "Opera za trzy grosze" Brechta, też powieści Dumasa). Także w literaturze amerykańskiej można było zaobserwować tego typu powieści Bartha czy Vonneguta. Obecnie czyta się w Polsce z tego samego gatunku książki Marka Krajewskiego. Raczej niskiego stylu, łatwe w przekazie, nastawione na dobry kontakt między odbiorcą a autorem.

Źródła:

1. Gatunki literackie. Tradycja a współczesne przemiany, D. Ossowska, Z. Chojnowski

2. Słownik terminów literackich, M. Głowiński