71a.  Gatunki literackie wtórnie naśladowcze (np. szkic, obrazek, litania, hymn). Kompozycja otwarta i zamknięta.

Justyna Szuszkiewicz

Gatunki literackie wtórnie naśladowcze (np. szkic, obrazek, litania, hymn)

Szkic -> gatunek z pogranicza , jedna z odmian prozy XIX-wiecznej, sytuująca się między nowelą, opowiadaniem a powieścią, bliska opowieści. Od małych form prozatorskich różniła ją w miarę rozbudowana , choć zazwyczaj jednowątkowa  fabuła, większa niż w noweli liczba występujących postaci, bardziej rozległy horyzont perspektywy czasowej akcji, a także sporadyczne występowanie wątków pobocznych i epizodów.

Szkice powieściowe były jednym z podstawowych gatunków pozytywistycznej tendencyjnej literatury dydaktycznej. W pozytywizmie pojawiły się ponadto szkice nowelistyczne.

Przykładem szkicu powieściowego w literaturze polskiej XIX w. jest utwór „Na marne. Szkic powieściowy” H.Sienkiewicza a także „Anielka” B.Prusa.

Szkic -> (ang. Sketch, niem. Sizze)-  rozpowszechniająca się ostatnio nazwa eseju bądź artykułu krytycznoliterackiego. Szkic dotyczyć może wybranego problemu, twórczości jednego pisarza bądź poszczególnego utworu ( w tym wypadku różni się od recenzji nie tylko rozmiarami, lecz także szerszą perspektywą w ujęciu tematu. W pewnych wypadkach szkic zbliża się do rozprawy naukowej , w innych stosuje się literackie środki wyrazu; może mieć charakter zarówno opisowy jak i polemiczny.

Szkic fizjologiczny->gatunek prozy narracyjnej rozpowszechniony w XIX wieku, obejmujący niewielkie utwory o charakterze opisowym, pozbawione zasadniczo elementów fabularnych, prezentujące jakieś osobowości społeczno-obyczajowe, środowiska zawodowe, miejscowości, zabytki, scenki z życia codziennego, portrety osób, często nasycone pierwiastkami komiczno-satyrycznymi lub dydaktycznymi. Forma ukształtowana w literaturze francuskiej (m.in. H.Balzak, P. de Kock); w literaturze rosyjskiej uprawiana zwłaszcza przez przedstawicieli naturalnej szkoły. W Polsce znana w okresie międzypowstaniowym z twórczości m.in. J.I. Kraszewskiego („Wspomnienia Polesia”, „Wołynia i Litwy” , „Obrazy z życia i podróży” ), K.W. Wójcickiego, J.Dzierzkowskiego i innych.

Szkic nowelistyczny -> narracyjny utwór prozaiczny zbliżony rozmiarami do noweli, chociaż pozbawiony właściwych jej rygorów kompozycyjnych. W XIX wieku mianem szkicu nowelistycznego określano utwory o tematyce społeczno-obyczajowej, psychologicznej czy historycznej, nie respektujące zasad budowy spójnej akcji, których fabuła miała charakter fragmentaryczny, pozostające w niezgodzie z założeniami kompozycyjnymi klasycznej noweli.

OBRAZEK -> w literaturze XIX-wiecznej krótkie opowiadanie prozą lub wierszem, mające charakter scenki rodzajowej, często udramatyzowanej, portretu psychologicznego lub plastycznego opisu sytuacji. Obrazki w formie wierszowanej były utworami epicko-lirycznymi o tematyce społecznej i sentymentalno- humanitarnym zabarwieniu; gatunek znany w twórczości poetów międzypowstaniowych ( W. Syrokomla jako autor „Lalki”, „Księgarza ulicznego”, „Zwierzyny”, K. Ujejski , L. Sowiński) oraz z dokonań M. Konopnickiej („Obrazki”) i W. Gomulickiego. W formie prozaicznej były to najczęściej małe opowiadania nasycone obserwacjami społeczno- obyczajowymi, utrwalające jakieś charakterystyczne dla danego środowiska realia, również językowe ; gatunek uprawiany przez realistów i naturalistów, m.in. przez M. Bałuckiego, J. Blizińskiego, B. Prusa, E. Orzeszkową.

Obrazek ->– krótka epicka forma napisana wierszem lub prozą, będąca odmianą opowiadania, rozpowszechniona w literaturze realistycznej i naturalistycznej XIX w. Były to utwory o przewadze treści afabularnych, koncentrujące się zasadniczo na opisie aniżeli na przedstawianiu akcji. Nazwę gatunku ukuł J.I. Kraszewski w pracy „O polskich romansopisarzach”, wywodząc ją z tradycji XVII-wiecznego flamandzkiego malarstwa rodzajowego, wzorem którego starano się oddać w dziele literackim z werystyczną dokładnością opisywane fragmenty („obrazki”) rzeczywistości, najczęściej w jej codziennych, prozaicznych wymiarach.

Pierwsze obrazki powstawały już w pierwszej połowie XIX w., w okresie między powstaniami, a tematyką licznych utworów stały się obszary Polski peryferyjnej z zanikającymi z wolna tradycjami i obyczajami, codziennym językiem, a także biedą podupadającej szlachty, której życie skontrastowano z życiem arystokracji.

Okres rozkwitu gatunek przeżywał w okresie pozytywizmu, kiedy to sięgnęli po niego niemal wszyscy czołowi pisarze na czele z Adolfem Dygańskim, Elizą Orzeszkową, Bolesławem Prusem, a nade wszystko Marią Konopnicką, która stworzyła głośny cykl wierszy „Obrazki”, publikowany pierwotnie w odcinkach na łamach czasopism warszawskich, a następnie włączony w całości do zbiorowego wydania „Poezji” z 1883 roku.

Kompozycja otwarta i zamknięta.

Kompozycja -> budowa świata przedstawionego działa, układ i powiązanie jego elementów, sieć wzajemnych relacji między motywami oraz stosunków łączących poszczególne motywy z całościowym schematem konstrukcyjnym.  Kompozycja spełnia wobec materiału tematycznego znajdującego się w polu widzenia twórcy rolą analogiczną do stylu wobec materiału językowego: wytrąca go z bezwładu i poddaje celowej obróbce i organizacji. Świat przedstawiony dzieła rodzi się z napięcia miedzy predyspozycjami danego materiału tematycznego a zastosowanymi ujęciami kompozycyjnymi. Kompozycja przekształca elementy materiału tematycznego w jednostki konstrukcyjne dzieła, interpretuje je w określony sposób, umieszcza w jakimś porządku ważności i nadaje im znaczenie. Podstawowym zadaniem kompozycji jest uczynić ze świata przedstawionego całość wewnętrznie rozplanowaną, spójną i samowystarczalną, która może być uchwycona przez czytelnika w sposób zapewniający adekwatne jej zrozumienie.

Kompozycja, która dobitni sygnalizuje uporządkowanie świata przedstawionego, podkreśla jego zwartość i skończoność, określa się często jako kompozycję zamkniętą; natomiast kompozycja, w której ulegają zatarciu związki między poszczególnymi składnikami , pozbawioną wyrazistych konturów, proporcji, sugerującą fragmentaryczność i wieloznaczność świata przedstawionego, określa się zwykle mianem kompozycji otwartej. Opozycja tych dwóch typów kompozycji ma charakter historyczny: standardy „zamkniętości” i „otwartości” są relatywne i każdorazowo określają się nazwajem; założenia kompozycji otwartej z reguły kształtują się w polemicznym nawiązaniu do określonych dyrektyw kompozycji zamkniętej.

Kompozycja – (łac. compositio = połączenie) budowa świata przedstawionego w utworze literackim, sposób powiązania wszystkich elementów w dziele, czyli ukształtowanie w utworze tego, o czym się mówi. Wyróżnia się kompozycję zamkniętą – charakteryzującą się ścisłym powiązaniem elementów składowych dzieła,  zgodnym z przyczynowo-skutkowym następstwem zdarzeń; kompozycję otwartą – odznaczającą się luźnym powiązaniem poszczególnych elementów dzieła, fragmentaryczną fabułą, zmuszającą czytelnika do domysłów na temat dalszego ciągu zdarzeń; kompozycję ramową – charakteryzującą się rozpoczęciem i zakończeniem utworu tym samym motywem czy też schematem konstrukcyjnym kompozycję szkatułkową – tworzącą sytuację narracyjną, w obrębie której narrator udziela głosu innemu narratorowi, stanowiącą więc swoiste opowiadanie w opowiadaniu.

Kompozycja, a więc układ wszystkich elementów świata przedstawionego utworu, jest wynikiem świadomych zabiegów twórczych pisarza. Są one zawsze starannie przemyślane, bowiem w kompozycji utworu wyraża się jego sens i piękno. Każde dzieło, bez względu na rodzaj literacki, do jakiego przynależy, charakteryzuje się określoną, sobie właściwą kompozycją.

Na przykład nowela „Janko Muzykant” Henryka Sienkiewicza skomponowana jest jako mała biografia. Charakterystyczną cechą jej budowy jest bowiem swoista rama, w jaką zostały ujęte dzieje tytułowego bohatera: stanowią ją narodziny i śmierć wiejskiego chłopca. W tej ramie właśnie pomieścił pisarz kilka zdarzeń z życia dziecka, silnie zespolonych z opisami przyrody, z których każde eksponuje jego wrażliwość na muzykę. W konsekwencji utwór jest silnie zabarwiony lirycznie i emocjonalnie. Taka kompozycja służy wyrażaniu idei utworu: tragedii utalentowanego dziecka. Budowa noweli jest oczywiście niepowtarzalna, właściwa tylko temu utworowi, ale też zawiera ona cechy dające się zrekonstruować w innych utworach literackich.

Ze względu bowiem na niektóre wspólne cechy budowy utworów można wyróżnić pewne schematy kompozycyjne dzieł literackich, dające się rozpoznać w utworach. Należy do nich: kompozycja otwarta i kompozycja zamknięta. Obydwie najwyraźniej uwidaczniają się w zakończeniu dzieła.

Litania (gr. litania = błaganie; ang. litany, niem. Litanei) – to jedna z form modlitwy odmawianej zbiorowo, na inwokacje modlitewne odpowiada się ustaloną i powtarzającą się formułą. Litania składa się więc z paralelnie zestawionych inwokacji oraz jednorodnych powtórzeń w części stanowiącej odpowiedź. W utworach poetyckich nawiązujących do formy litanii układ elementów nie jest zwykle tak rygorystyczny, często ogranicza się do jednej formuły modlitewnej i ciągu paralelizmów.

Hymn ( gr. hymnos = pieśń pochwalna; ang. hymn, niem. Hymnus) – uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee i otoczone powszechnym szacunkiem wartości i instytucje. Utwory tego typu występowały w różnych kręgach kulturowych (np. indyjskie wedy czy żydowskie psalmy) i wiązały się z publicznymi uroczystościami kultowymi. Źródłem europejskiej tradycji gatunku były antyczne hymny greckie. Najstarszymi zachowanymi tekstami są tzw. Hymny homeryckie pisane heksametrem przez tzw. hymnodów. Autorstwo licznych hymnów na cześć Apollina (pean) i Dionizosa (dytyramb) przypisuje się Pindarowi, Simonidesowi z Keos, legendarnemu poecie Orfeuszowi oraz Safonie, której hymn do Afrodyty przyczynił się do spopularyzowania safickiej strofy. W średniowieczu hymn należał do podstawowych gatunków kościelnej poezji chrześcijańskiej. Najwybitniejszymi autorami utworów hymnicznych byli: Hilary z Poiters, św. Ambroży, św. Bernard z Clairvaux, Abelard, św. Tomasz z Akwinu. W renesansie obok hymnów łacińskich, nawiązujących do klasycznych form metrycznych, uprawiano hymny w językach narodowych, przy czym miały one charakter zarówno pieśni kultowych, jak i utworów będących ekspresją osobistych uczuć religijnych jednostki. Od czasów romantyzmu hymn wyszedł poza granice tematyki religijnej, obejmując problemy filozoficzne, etyczne, egzystencjalne; uprawiany m.in. przez F. Hӧlderlina, Novalisa, V. Hugo, Słowackiego i Mickiewicza, stał się formą poezji lirycznej bliską swobodnej kompozycyjnie i metrycznie odzie. W drugiej połowie XIX w. pojawiły się tendencje do prezentowania w patetycznych i wzniosłych hymnach codziennych spraw i doznań ludzkich, tworów techniki i przejawów miejskiej cywilizacji. Znaczące utwory tego gatunku przyniosła poezja symbolizmu i ekspresjonizmu. W czasach późniejszych hymn uprawiany był raczej sporadycznie, stając się niejednokrotnie przedmiotem zabiegów stylizacyjnych i parodystycznych. Hymnem nazywa się również pieśni uznawane przez różne wspólnoty (narodowe, klasowe, organizacyjne) za symbol grupowej jedności i wyraz akceptowanych idei, postaw i dążeń, wykonywane w sytuacjach podniosłych i ważnych, np. hymny rewolucyjne, hymny organizacji społecznych lub hymn narodowy.

Hymn narodowy (ang. national anthem, niem. Nationalhymnus) – pieśń patriotyczna dająca wyraz poczuciu jedności i odrębności narodowej, przywiązaniu do akceptowanych przez daną społeczność wartości, tradycji i instytucji, uznawana za oficjalną formę zbiorowej ekspresji uczuć narodowych, wykonywanych w sytuacjach uroczystych.

Hymn – (gr. Hymnos = pieśń pochwalna) jeden z najstarszych gatunków lirycznych, utwór o charakterze religijnym lub patriotycznym, sławiący bogów, czyny bohaterów czy też wielkie idee.

Hymn (gr. Hymnos = pieśń pochwalna) – uroczysty i podniosły utwór pochwalny na cześć bóstwa, bohaterskich czynów jednostki, wielkich idei, cenionych powszechnie wartości bądź instytucji. Hymny powstały w różnych kręgach kulturowych i związane byłe zazwyczaj z uroczystościami kultowymi. Do najstarszych utworów tego gatunku zalicza się tzw. Hymny homeryckie (pisane heksametrem przez tzw. hymnodów), które powstały prawdopodobnie między VII-VI w. p.n.e., recytowane przez wędrownych rapsodów podczas uroczystości ku czci bogów na turniejach poetyckich zwanych agonami. Był to cykl 34 legend narracyjnych, opowiedzianych w stylu homeryckim. Najwazniejsze z nich to: Hymn na cześć Apollona Delijskiego, Hymn na Apollona Pytyjskiego, Hymn na cześć Hermesa, Hymn na cześć Afrodyty oraz Hymn na cześć Demetry.

W Nowym Testamencie występują tzw. „hymny chrystologiczne”, które są świadectwem liturgii oraz pierwotnej, przedliterackiej formy głoszenia Ewangelii wśród pierwszych chrześcijan.