69b., oprac. Katarzyna Bandarzewska

- We fragmencie wiersza podanym w trakcie egzaminu rozpoznaj system wersyfikacyjny i format (w naszym przypadku – opisz istniejące systemy wersyfikacyjne i formaty wiersza).
- Kryteria podziału na rodzaje literackie,
- źródła:
* M. Dłuska, System wersyfikacyjny + Poetyka tom I, red. D. Ulickiej + A. Kulawik, Poetyka.
* M. Głowiński, A. Okopień - Sławińska, J. Sławiński, Zarys teorii literatury, WSiP, Warszawa 1975, ss. 250-265.

System wersyfikacyjny

1.      Wyjaśnienie pojęcia:
system wersyfikacyjny – zorganizowany zespół czynników językowych, kształtujący całą wypowiedź językową w wiersz; jest jednym z subkodów języka i nie może być sprzeczny z ogólnym kodem językowym.
 

     rodzaj wiersza

                             opis, cechy charakterystyczne

ŚREDNIOWIECZNY

-składniowo-intonacyjny (intonacja zdaniowa pokrywa sie z intonacją wierszową),

- wykształciły się pewne normy rytmizacji wierszowej,
- poezja meliczna – przeznaczona do wykonywania z muzyką,
- zharmonizowanie tekstu z melodią,
- zdanie zamykało się w dwuwierszu (dystychu), rymy parzyste aa, bb, cc,
- asylabiczność (sylabiczny rozmiar wersów nie jest ustalony).

    SYLABICZNY

- twórczość Kochanowskiego (pierwszy w polskiej poezji regularny system wersyfikacyjny – SYLABIZM),
- jednakowa liczba sylab w wersach,
- średniówka (stały przedział wewnątrzwersowy, regularnie stosowany, przed średniówką akcent pada zazwyczaj na przedostatnią sylabę),
- stała klauzula paroksytoniczna (stały akcent na przedostatniej sylabie wersu),
- regularnie rozłożone rymy (ale wiersz biały – nierymowany również występował),

- przerzutnie (intonacja zdaniowa nie pokrywa sie z podziałem wersowym),

- 8-zgłoskowiec (raczej nie ma średniówki), 11-zgłoskowiec 5+6 (np. Beniowski Slowackiego, Grażyna Mickiewicza, Monachomachia i Myszeida Krasickiego), 13-zgłoskowiec 7+6 (klasycystyczna tragedia, większe poematy epickie, np. Wojna chocimska Potockiego czy Pan Tadeusz Mickiewicza),
- jedynie sylabowiec ma tak szeroki zakres zastosowań: od drobnych fraszek i epigramów począwszy, poprzez bajki, satyry, ody, sielanki, na poematach epickich kończąc.

SYLABOTONICZNY

SYLABOTONICZNY

- jest bardziej regularny niż sylabizm, rytmiczny,
- równozgłoskowość, stały akcent, wewnętrzne uporządkowanie tekstu,
- o toku dierezowanym (granica stopy pokrywa się z granicą wyrazu)
- o toku cenzurowanym (koniec stopy w środku wyrazu),
- z kataleksą bądź hiperkataleksą w klauzuli,
- stopy (powtarzające się w wersie jednakowe pod względem układu akcentowego zespoły sylab):

* trochej          / _

*jamb              _ /

*daktyl           / _ _

*amfibrach     _ / _

*anapest          _ _ /

*peon III        _ _ / _
- rodzaje wersów ze względu na ilość stóp:

* jednostopowiec (monopodia)

* dwustopowiec (dypodia)

* trójstopowiec (trypodia)
* czterostopowiec (tetrapodia)

* pięciostopowiec (pentapodia)

* sześciostopowiec (heksapodia).

      TONICZNY

- nie liczymy sylab tylko zestroje (zespół sylab z głównym akcentem),
- najpopularniejsze trójzestrojowiec i sześciozestrojowiec,

-wiersz monotonny,

- jednakowa liczba zestrojów w wersie, ich rozkład nie jest stały ani regularny (dzięki temu wybija się rytm i tempo muzyczne strofy),

- poeci: Broniewski, Tuwim, Iłłakowiczówna, Gajcy, Kasprowicz,

- przerzutnie.

          WOLNY

- nie opiera się na zgodności liczby sylab, stóp, zestrojów akcentowych,

- brak schematów,

- przykłady: nieregularny wiersz sylabiczny/ sylabotoniczny / toniczny.

Rodzaje literackie

Podział proponowany przez Arystotelesa w Poetyce, przyjęty w XVI i XVII w. w „sztukach poetyckich” (ars poetica) do całej literatury, podlegał przekształceniom, ewoluował.
Przy podziale uwzględniamy:
1) podmiot i jego postawy wobec świata przedstawionego,
2) konstrukcje stylistyczne,
3) kompozycję (budowę świata przedstawionego).

- liryka
1) podmiot gra najważniejszą rolę, stanowi najistotniejszy czynnik organizujący, jest główną postacią, która w swej wypowiedzi przekazuje własne przeżycia, doznania, mniemania; w wypowiedziach podmiotu zasadniczą rolę pełni funkcja ekspresywna;
2) sytuacja wyznania – w centrum znajduje się 1 osoba, mówi o sprawach istotnych dla niej, aktualizuje przedmiot, o którym mówi,
3) świat przedstawiony podporządkowany jest podmiotowi lirycznemu, nie istnieje więc samodzielnie, istnieje w zasadzie tylko czas teraźniejszy;
utwory liryczne zazwyczaj cechuje i języka, a przemawia przez nie

- epika
1) podmiot, który tu występuje, to narrator; wyrazistość podmiotu jest daleko mniejsza, on tylko relacjonuje, nie określa bezpośrednio swojego stosunku do odtwarzanych faktów, jest tylko informatorem, świat przedstawiony istnieje samodzielnie, żyje swym własnym życiem, jeśli pojawią się komentarze do zdarzeń mają one charakter bezosobisty;
2) sytuacja epicka wiąże się bezpośrednio z sytuacją narracyjną, stosunek podmiotu do przedmiotu wypowiedzi: narrator nie relacjonuje tego, co jest współczesne momentowi wypowiedzi, istnieje pewien dystans; język narracji nie jest odnoszony do „ja” podmiotu wypowiadającego, zwrócony jest ku przedmiotowi relacji; podobnie jak w liryce podmiot może pojawiać się w otoczeniu innych osób, do nich kierować swą relację; czas przeszły w narracji; funkcja poznawcza;
3) świat przedst. jest mniej zależny od podmiotu, świat ów istnieje poza narratorem; zjawisko dwoistości czasowej: spotykamy czas narracji i uprzedni do niego czas świata przedstawionego;
wypowiedź w postaci opowieści narracyjnej

- dramat
1) brak podmiotu, pisarz poprzez słowa i czyny bohaterów przedstawia zdarzenia;
2) sytuacja rozmowy jest niezależna od podmiotu jako organizatora dzieła, dialog lub monolog, uczestniczące postacie należą do świata przedstawionego;
3) świat przedst. jest zespołem aktualnych działań bohaterów, dokonujących się w obecności odbiorcy; czas teraźniejszy, akcja tworzy dominantę kompozycyjną.
wypowiedź w postaci dialogów uzupełnionych , czyli tekstem pobocznym