Temat 8. STRUKTURA SPOŁECZNA – lektura 1.

Jan Błuszkowski „Struktura społeczna”

Podstawowe założenia, pojęcia i twierdzenia teorii struktury społecznej

Socjologowie określają strukturę społeczną jako zbiór segmentów, z których składa się społeczeństwo oraz układ zależności zachodzących między nimi. Struktura społeczna jest atrybutem społeczeństwa, w którym nastąpił proces różnicowania się i podziału na grupy społeczne, będące jego elementami morficznymi. Społeczeństwo zbudowane właśnie z takich elementów różniących się kształtem i funkcjami nazywane jest społeczeństwem morficznym. Jego przeciwieństwem jest społeczeństwo amorficzne – względnie niezróżnicowane. Pod wpływem czynników cywilizacyjno-kulturowych struktura społeczna ulega daleko idącemu zróżnicowaniu i fragmentaryzacji.

Struktura społeczna może być w różnym stopniu sformalizowana i zinstytucjonalizowana:

- zamknięta i sztywna (np. społ. kastowe w Indiach, społ. feudalne w Europie)

- otwarta i płynna (dzisiejsze społeczeństwa)

Struktura społeczna stanowi niezbędną formę istnienia i konieczny warunek normalnego funkcjonowania współczesnych społeczeństw. Pozbawienie struktury prowadziłoby do dezorganizacji i upadku.

Kształt struktury społecznej zależy od różnego rodzaju czynników:

- ekonomicznych

- demograficznych

- geograficznych

- ustrojowych i ideologicznych

Teoria struktury społecznej traktuje społeczeństwo jako całość obejmującą zbiorowość ludzi połączoną siecią stosunków społecznych wyznaczającą jego granice i charakter. Społeczeństwo nie jest mechanicznym zbiorem jednostek, lecz układem grup, instytucji i różnorodnych form skupienia ludzi.

Podział struktury społecznej na:

1. makrostrukturę – cecha społeczeństwa globalnego i wielkich grup społecznych. Tworzą ją klasy i warstwy społeczne, wielkie społeczności terytorialne, naród, grupy wyznaniowe itd. Nie stanowi ona prostej sumy mikrostruktur. Wielkie i małe struktury wzajemnie się przenikają.

2. mikrostrukturę – jest właściwa małym grupom społecznym tworzącym ponadindywidualne całości jak wspólnoty rodzinne czy kręgi rówieśnicze. Małe struktury oparte są na interakcjach bezpośrednich. Charakteryzują je także więź osobista i bezpośrednie oddziaływanie na siebie osób będących ich członkami. Mikrostrukturę tworzy sieć więzi o charakterze bezpośrednim i osobowym, która łączy jej członków. Jest splotem następujących składników:

- więzi poznawczej – wzajemne poznanie się partnerów

- więzi emocjonalnej – wzajemne odnoszenie się partnerów więzi na płaszczyźnie uczuciowej

- więzi wartościującej – wzajemna ocena partnerów

- więzi partycypacyjnej – zamiary partnerów wchodzenia w związki działania

Więź może składać się z jednego, kilku lub wszystkich wyróżnionych składników.

W sensie statystycznym przez strukturę społeczna rozumie się skład ludności ze względu na daną cechę – jest tożsame z pojęciem składu społecznego. Skład społeczny obejmuje kategorie ludzi wyodrębnione ze względu na jakieś ważne dla życia społecznego kryteria oraz odzwierciedla stosunki ilościowe między nimi. Struktura społeczna to jednak coś więcej niż skład zróżnicowanych kategorii ludzi – jest ona układem tych kategorii powiązanych systemem stosunków społecznych.

W najbardziej ogólnym ujęciu pojęcie struktury społecznej oznacza system stosunków społecznych zachodzących między elementami, z których składa się społeczeństwo globalne.

Wg. S. Ossowskiego struktura społeczna jest systemem stosunków, który daje się sprowadzić do trzech kategorii: stosunków zależności wzajemnych wynikających ze społecznego podziału pacy i funkcji, stosunków zależności jednostronnych wynikających z grupowych przywilejów i upośledzeń oraz stosunków hierarchii i gradacji. Odpowiednio w socjologii stosowane są trzy schematy ujmowania struktury społecznej:

1)     funkcjonalny

2)     dychotomiczny

3)     gradacyjny

1) W schemacie funkcjonalnym struktura społeczna ujmowana jest jako system stosunków zależności wzajemnych wynikających z podziału funkcji i wymiany usług. Stosunki zależności wzajemnych mają charakter symetryczny. Występują między grupami w zasadzie równorzędnymi, wzajemnie sobie potrzebnymi. Funkcjonalne ujęcia traktują społeczeństwo jako organiczną całość złożoną z zależnych od siebie, zróżnicowanych części o wysokiej funkcjonalnej specjalizacji. Zakładają nadrzędność całości wobec części.

W funkcjonalnej koncepcji struktura społeczna jest układem ról społecznych związanych z podziałem i organizacją pracy w skali całego społeczeństwa. Ze względu na te role wyodrębnia się w społeczeństwie klasy i warstwy. Mogą one tworzyć układ hierarchiczny.

Według R. K. Mertona powszechną funkcją struktury społecznej jest zapewnienie podstaw przewidywalności i regularności zachowań społecznych. Jeżeli elementy struktury społecznej ulegają rozpadowi, przewidywalność i regularność zostają zminimalizowane – pojawia się anomia.

Fukjonalny schemat struktury społecznej jest wytworem integracyjnej teorii społeczeństwa. Teoria ta ujmuje strukturę społeczną jako zintegrowany system utrzymywany w równowadze i harmonii przez ustalone i powtarzające się procesy. Teoria ta opiera się na czterech elementach:

- stabilności

- integracji

- koordynacji funkcjonalnej

- konsensusu (porozumienie)

Występują one we wszystkich funkcjonalnych ujęciach struktury społecznej.

2) Schemat dychotomiczny przyjmuje z reguły postać dwuczłonowego podziału biegunowego społeczeństwa na grupy o przeciwstawnych cechach: uprzywilejowanych – upośledzonych, posiadających – nie posiadających, rządzących – rządzonych itd.

W schemacie dychotomicznym strukturę społeczną ujmuje się jako system zależności jednostronnych, wynikających z grupowych przywilejów i upośledzeń, przede wszystkim przywileju posiadania mniej lub bardziej stałych środków przymusu względem innych członków społeczeństwa. Zależności jednostronne rozumiane są zazwyczaj jako podleganie czyjejś władzy ekonomicznej lub politycznej. Władza ekonomiczna jest rodzajem stosunków społecznych wyrażających się w przewadze ekonomicznej jednych ludzi nad drugimi. Przez władzę polityczną rozumie się możność podejmowania i realizowania decyzji niezależnie od woli ludzi, których ona dotyczy. Władza polityczna oznacza zatem zdolność narzucania i wykonania decyzji.

Dychotomiczny schemat struktury społecznej jest elementem konfliktowej teorii społeczeństwa, według której spójność i porządek w społeczeństwie opiera się na dominacji jednych i podległości drugich. Teoria ta ujmuje strukturę społeczną jako formę organizacji utrzymywanej przez siłę i przymus.

3) W schemacie gradacyjnym struktura społeczna ujmowana jest jako system stosunków porządkujących opartych na zasadach klasyfikacyjnych. Społeczeństwo dzielimy wówczas na grupy wyodrębniane ze względu na stopień posiadanej przez nie cechy, stanowiącej kryterium podziału. Grupy te nazywane są w teoriach stratyfikacji warstwami społecznymi. Warstwa w sensie stratyfikacyjnym jest grupą ludzi, którzy zajmują tę samą pozycję na określonej skali pionowej. Struktura społeczna w tym ujęciu ma postać kładu warstw społecznych rozmieszczonych jedna nad drugą.

Społeczeństwo postrzegane jest jako porządek hierarchiczny obejmujący elity społeczne, warstwy średnie oraz warstwy niższe.

Teorie stratyfikacji społecznej posługują się pojęciem pozycji społecznej (za M. Weberem). Pojęcie to oznacza położenie społeczne jednostek lub grup w społeczeństwie, wynikające z przypisanych im praw i przywilejów, stylu życia i poważania społecznego. Istnieje więc w społeczeństwie hierarchiczny porządek statusowy.

W schemacie gradacji klasą podstawową jest klasa średnia. W schemacie dychotomicznym klasami podstawowymi są klasy przeciwstawne, mieszczące się na biegunach struktury społecznej.

S. Ossowski wyróżnia dwie wersje schematu gradacji:

- prostą – system warstw wyższych i niższych oparty na stopniowaniu jednej obiektywnie wymierzalnej cechy

- syntetyczną – mającą charakter złożony, obejmującą jednocześnie kilka kryteriów gradacji (ekonomiczne, edukacyjne, polityczne)

W teoriach stratyfikacji akcentuje się funkcjonalna konieczność pionowego rozwarstwienia każdego społeczeństwa. Z tej racji nazywane są one funkcjonalnymi teoriami stratyfikacji. Najszerzej założenie i twierdzenia tego typu teorii sformułowali K. Davies i W. Moore.

Struktura społeczna poszczególnych typów społeczeństw

Socjologiczno-historyczne podejście pozwala wyróżnić pięć typów idealnych społeczeństw:

1.      pierwotne

2.      niewolnicze

3.      feudalne

4.      kapitalistyczne

5.      postindustrialne

1. Społeczeństwo pierwotne – opierało się na naturalnej gospodarce zbieracko-myśliwskiej oraz początkach hodowli zwierząt i uprawie roli. Wykształciła się w nich prosta struktura społeczna, uwarunkowana przez czynniki biologiczne – płeć, wiek i pokrewieństwo.

Różnice społeczne między płciami wiążą się z biologiczna rolą kobiety jako matki – spowodowały one wielki społeczny podział pracy między mężczyznami i kobietami. Pokrewieństwo wyznaczało system stosunków społecznych opartych na uznawanych związkach genealogicznych. Obejmuje ono więź krwi oraz więź małżeńską. Duże grupy pokrewieństwa spełniały ważne funkcje o charakterze gospodarczym i politycznym – władały ziemią, przekazywały doba materialne, tytuły itd.

W społeczeństwach pierwotnych stopniowo kształtowy się elementy struktury mającej kształt gradacji ekonomicznej. Współcześnie nie ma społeczeństw pierwotnych w czystej postaci.

2. Społeczeństwo niewolnicze – przejście społeczeństwa pierwotnego do społeczeństwa niewolniczego było procesem stopniowego osiągania autonomii jednostki i kształtowania się jej indywidualnej przynależności do szerszych zbiorowości. Towarzyszyło temu zróżnicowanie się i podział społeczeństwa na części., tworzące odrębne grupy o charakterze społeczno-ekonomicznym i kulturowym.

Platońska koncepcja państwa – państwo powinno być zbudowane jak organizm, a jego części winny być zależne od całości. Wówczas tylko może w nim panować ład, który zagwarantuje nadrzędny cel społeczeństwa, jakim jest realizacja idei dobra i sprawiedliwości. Cel ten zakłada funkcjonalność każdej części społeczeństwa wobec całości systemu społecznego. Każda z tych części musi żyć w innych warunkach i tworzyć oddzielny stan społeczny. Do państwa mogą należeć tylko ci, którzy są mu potrzebni – wolni obywatele. Platon nigdzie nie poruszył sprawy niewolników w swoim idealnym państwie.

Arystoteles w dziele pt. Polityka przedstawił wielopłaszczyznowy opis cech struktury społecznej greckiej polis. W kwestii stosunku jednostki i społeczeństwa Arystoteles reprezentował, podobna do Platona, antyindywidualistyczną orientację. Państwo jest tworem natury pierwotnym wobec jednostki. Człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie. Wszyscy obywatele należą do państwa, bo każdy z nich jest jego częścią. Niewolnictwo traktował Arystoteles jako stan naturalny; relacja pan – niewolnik ma wymiar przede wszystkim naturalny i osobisty. Nazwa niewolnik jest określeniem tylko niewolnika z natury, a nie osoby, która utraciła wolność na zasadzie prawa wojennego czy gwałtu. Niewolnik jest upośledzony pod względem biopsychicznym i nie jest zdolny do wykonywania czynności umysłowych. Niewolnik był żywą własnością pana, był mówiącym narzędziem wykorzystywanym przy wykonywaniu pracy.

Arystoteles rozwinął szeroko funkcjonalny schemat struktury społecznej. Przedstawił podział obywateli na następujące grupy:

- rolników

- rękodzielców

- kupców

- wyrobników

- żołnierzy

- kapłanów

- zamożnych

- wysokich urzędników

Podział funkcjonalny u Arystotelesa ma postać wieloczłonową i poziomą. Wyróżnione części są jednakowo ważne i niezbędna dla funkcjonowania całości.

3) Społeczeństwo feudalne nazywane także społ. Rolniczymi, chłopskimi, wiejskimi lub preindustrialnymi. Istniały w okresie średniowiecza. Ich podstawą gospodarczą było rolnictwo, którym zajmowali się chłopi stanowiący 75-90% ogółu ludności kraju. Dominującymi formami osadniczymi były małe wsie chłopskie, folwarki i dwory wielkich właścicieli ziemskich. Społeczeństwa feudalne był rozbite regionalnie i gospodarczo; podzielone na stany. Wykształciły się w nich dwie kultury: pańska i chłopska.

Wg. św Tomasza z Akwinu cały porządek świata wywodzi się z jednej przyczyny i służy jednemu celowi, którym jest Bóg, będący jednością absolutną. Nawiązuje do arystotelesowskiej idei społeczeństwa jako organizmu, wskazując na wzajemną zależność różnych jego części tworzących całość. Każda z nich ma do wypełnienia określone zadania, których podział dokonuje się według reguł społeczeństwa stanowego.

W średniowieczu popularny był trójczłonowy, funkcjonalny podział społeczeństwa na tych, którzy:

- modlą się – duchowieństwo

- wojują – szlachtę

- pracują – lud (mieszczanie i chłopi)

Stany te, składające się na strukturę społeczną, różnią się między sobą pozycją prawną, funkcjami społecznymi oraz sposobem zachowania i obyczajami. Przynależność stanowa determinuje pochodzenie – jednostka dziedziczy ją na mocy urodzenia. Uprzywilejowane stany mają prawnie zagwarantowany monopol na pewne typy własności i funkcji. Przynależność i hierarchia stanowa mają charakter instytucjonalny, oparty na sankcjach formalnoprawnych lub religijnych, umocnionych tradycja i prestiżem.

Stany były grupami zamkniętymi, nie występowało na szerszą skalę zjawisko ruchliwości społecznej. Stany odgradzały się od innych grup poczuciem godności i wyższości oraz wyróżniały specyficznym stylem życia. 

Podstawę stanowej struktury społecznej stanowiła hierarchia. Feudalny porządek społeczny, zdaniem św. Tomasza, jest wcieleniem idealnego porządku stworzonego przez Boga. Ze względu na swą boską genezę porządek ten jest konieczny i niezmienny. Hierarchia społeczna ujest konsekwencją nierównego stopnia doskonałości bytów. Wrodzona nierówność ludzi decyduje o konieczności istnienia podziałów społecznych. Tomistyczna doktryna o naturalnej nierówności ma charakter deterministyczny i fatalistyczny – człowiek zostaje powołany przez Boga na określone miejsce w społeczeństwie i powołanie to ma charakter ostateczny.

4) Społeczeństwo kapitalistyczne wyłoniła się na skutek dekompozycji struktury społeczeństwa feudalnego, która nastąpiła w związku z rozwojem przemysłu fabrycznego. Społeczeństwa industrialne stawały się społeczeństwami masowymi. W szybkim tempie ukształtował się kultura masowa związana z powstaniem i działalnością środków masowego komunikowania. Wykształciły się stosunki publiczne, których składnikiem aktywnym stała się opinia publiczna.

W społeczeństwach industrialnych wykształcił się ustrój społeczno-gospodarczy określany mianem kapitalizmu. W związku z powstaniem kapitału i wystąpieniem rynku wolnej siły roboczej, sprzedawanej jakom towar, wykrystalizował się struktura, której dominującymi segmentami są klasy społeczne. Są one grupami o charakterze ekonomicznym. Różnią się między sobą rolą i pozycją ekonomiczna w społeczeństwie.

A. Smith przedstawił trójczłonowy podział społeczeństwa kapitalistycznego:

1. klasa właścicieli ziemi – żyjący z renty

2. klasa robotników – żyjący z zysku

3. klasa kapitalistów – żyjący z płacy

1. Klasa właścicieli ziemi jest tą klasą, której dochody nie wymagają ani pracy, ani żadnych starań.

2. Klasa robotników czerpie dochody z płacy za pracę najemną. Jej położenie jest najtrudniejsze, ponieważ robotnicy pozostają w jednostronnej zależności od właścicieli kapitału. Ich praca jest za to jedynym czynnikiem wytwarzającym wartości. Smith zwraca uwagę na rozbieżności między zyskiem przedsiębiorcy a płacami robotników, które mogą być źródłem konfliktów.

3. Klasa kapitalistów czerpie zysk z kapitału zainwestowanego w produkcję. Interes tej klasy nie  jest taki sam, jak interes publiczny. Postępowa rola kapitalistów polega na tym, że dążąc do wzrostu stopy zysku, przyczyniają się do zwiększenia produkcji. Smith przypisuje jednak kapitalistom najwyższy egoizm i skłonność do działania we własnym interesie.

Marksistowska teoria uwzględnia zespół trzech kryteriów ekonomicznych klas:

- stosunek do środków produkcji

- źródła i rozmiary dochodów

- miejsce i rolę w s społecznej organizacji pracy

Struktura klasowa jest więc układem trzech rodzajów stosunków:

- stosunków własnościowych

- stosunków dystrybucji

- stosunków społecznego podziału pracy 

Marksizm posługuje się dychotomicznym modelem struktury klasowej. Specyficzny sposób ujmowania klas polega na skrzyżowaniu trzech podziałów dychotomicznych: klasy posiadające – klasy nie posiadające, klasy pracujące – klasy nie pracujące, klasy korzystające z pracy najemnej – klasy nie korzystające z pracy najemnej. Kapitalista posiada środki produkcji, nie pracuje i korzysta z pracy najemnej. Robotnik nie posiada środków produkcji, pracuje i nie korzysta z pracy najemnej. Między tymi klasami występuje obiektywna sprzeczność interesów.

S. Ossowski wprowadza do tego podziału klasę pośrednią, znajdującą się między kapitalistami i robotnikami, nazywaną drobnomieszczaństwem. Wyróżnia w niej dwie warstwy: pracujących we własnym warsztacie i nie korzystających z pracy najemnej oraz pracujących we własnym warsztacie i korzystających z pracy najemnej.

M. Weber wyróżnił w społeczeństwie ład ekonomiczny i ład społeczny. Podmiotami ładu ekonomicznego są klasy. Podział na klasy jest następstwem stosunku do produkcji i nabywania dóbr. O klasie można mówić, gdy pewnej liczbie osób wspólne są czynniki wyznaczające ich szanse życiowe. Czynniki te dotyczą jedynie ich ekonomicznego interesu. Posiadanie lub nieposiadanie dóbr i dochodu SA podstawowymi kategoriami położenia klasowego.

Ład społeczny jest natomiast sposobem, w jaki w danej zbiorowości rozdziela się godność społeczną, między typowe grupy w niej uczestniczące. Podmiotami ładu społecznego są wspólnoty nazywane przez Wezera stanami.

Wnioski:

1)     Klasy są następstwem podziałów ekonomicznych społeczeństwa: własności, pracy, dóbr. Klasy są grupami o charakterze ekonomicznym.

2)     Podział klasowy dotyczy pozycji społecznych związanych z systemem przywilejów lub upośledzeń nie wyznaczonych przez kryteria biologiczne.

3)     Przynależność do klasy społecznej ma względnie trwały charakter.

4)     Położenie klasowe jest źródłem wspólnoty interesów klasowych.

5)     Przeciwstawne położenie klas biegunowych jest źródłem konfliktów między nimi.

Teorie klasowe struktury społecznej obok pojęcia klasy posługują się także pojęciem warstwy społecznej. W pierwszym znaczeniu odnosi się ono do grup pośrednich, pozostających poza lub pośrodku dychotomicznego podziału społeczeństwa na klasy. Występują obok klas i wyodrębniane są za pomocą takich kryteriów, jak różne cechy położenia społecznego, charakter pracy, poziom wykształcenia itd. W drugim znaczeniu warstwą nazywa się część klasy, czyli grupę wewnątrzklasową.