Tomasz Masłyk
Projektowanie badań społecznych. Elementy projektu badawczego
1. Problem badawczy
Ilekroć stajemy przed problemem, który wymaga rozwiązania, w zależności od stopnia jego złożoności, podejmujemy mniej lub bardziej świadome decyzje, angażując mniej lub więcej adekwatnych środków z dostępnej nam puli. Osobie, która się do nas uśmiecha zazwyczaj odwzajemniamy uśmiech, nie zastanawiając się nad sensem naszego zachowania. Czując chłód kulimy się, nie roztrząsając, dlaczego akurat takie zachowanie odniesie pożądany przez nas skutek. Oczywiście istnieją problemy dużo bardziej złożone, wymagające od nas drobiazgowej kalkulacji potencjalnych zysków i strat dla każdej, dostępnej nam opcji działania. Decydując się na studia, przyszły student bierze pod uwagę własne zainteresowania bądź oczekiwania i konfrontuje je z tym, co oferuje konkretny kierunek na danej uczelni. Musi ponadto dokonać oceny własnych kompetencji i zdolności szacując szanse sukcesu lub porażki podczas rekrutacji, rozważyć potencjalne ścieżki przyszłej kariery zawodowej, zapoznać się z opiniami studentów tego kierunku, itp. Dopiero po otrzymaniu stosownych informacji podejmuje decyzję. Faktem jest jednak, że znacznie częściej trafiamy na problemy proste, nie wymagające dogłębnych przemyśleń, a proces decyzyjny warunkowany jest często naszymi nawykami, naśladownictwem czy konformizmem. Czytelnik zapyta zapewne, w jaki sposób te oczywiste prawdy wiążą się z projektowaniem badań społecznych czy konkretniej, przygotowaniem projektu badawczego. Nasze zainteresowania, a więc i wątpliwości, które chcemy rozstrzygać w sposób naukowy, na ogół pozostają w związku z problemami, o których dysponujemy już pewną wiedzą i które bezpośrednio, czy też pośrednio nas dotyczą. Ponadto, „strategie”, czy „schematy analityczne i interpretacyjne”, pomocne w rozwiązywaniu problemów życia codziennego, staramy się – często nieświadomie – stosować również w procesie przygotowywania projektów badawczych. Na czym polega ten związek? Na co dzień dążymy do redukowania złożoności informacji, które do nas docierają, opierając się w swoich sądach na heurystykach, czyli nieświadomie stosowanych „drogach na skróty” (Wojciszke 2002: 81), co pozwala nam zaoszczędzić czas i wysiłek, który musielibyśmy poświęcić na drobiazgową analizę każdego aspektu danego problemu z osobna. Na podstawie informacji ze źródeł, których wiarygodności nierzadko nie jesteśmy w stanie zweryfikować, formułujemy uproszczone sądy o tym, że: „politycy są skorumpowani”, „sytuacja kobiet na rynku pracy jest zła”, „przestępczość wśród nieletnich rośnie”, itp. Te przekonania na temat charakteru zależności i ich przyczyn w otaczającym nas świecie niejednokrotnie wpływają na sposób formułowania problemów badawczych. Często są one zbyt ogólne, co właściwie od samego początku czyni je niemożliwymi do rozstrzygnięcia. Można wskazać tutaj kilka powodów nieprecyzyjnego formułowania tematów naszych przyszłych badań. Po pierwsze, może kierować nami zwodnicze przeświadczenie, że problem w toku badań „rozwiąże się sam”. Często towarzyszy temu pokusa przerzucania odpowiedzialności na respondentów, którzy będąc podmiotami badania, „znają problem” (bo przecież jest to warunek uczestnictwa w badaniu) i w naszym mniemaniu udzielą takich odpowiedzi, które zaspokoją naszą potrzebę informacyjną. Żywimy złudne przekonanie, że tak, jak i w trakcie zwyczajowej konwersacji, po zadaniu odpowiednio dużej liczby pytań, prędzej czy później otrzymamy satysfakcjonującą odpowiedź, bądź sam rozmówca (osoba badana) wskaże nam istotę problemu. Tymczasem brak precyzji, który w toku badań zmusza do wprowadzania kolejnych, niezdefiniowanych pojęć i generuje dalsze, dodatkowe pytania i wątpliwości, tworzy bariery niemożliwe do pokonania już na etapie konceptualizacji. Po drugie, ogólnie sformułowany problem często stawiany jest przez tych, którymi kieruje przekonanie, że już „znają na niego odpowiedź”. Oczywiście, jeśli nawet optymistycznie założymy, że jesteśmy w stanie jednoznacznie w toku badań rozwiązać zbyt ogólnikowo zarysowany problem, to wciąż aktualnym pozostaje pytanie o sensowność prowadzenia badań, które jedynie potwierdzą to, co jest już dobrze znane. Po trzecie, przeświadczenie, że odpowiedź na postawiony problem jest nam już znana (nawet, jeśli jest to przekonanie fałszywe), skłania nas do poszukiwania adekwatnych dowód potwierdzających nasze racje (a przez to subiektywnych), a nie do rzetelnej i obiektywnej weryfikacji sądów (w postaci hipotez) odnoszących się do badanego zagadnienia. Należy zatem pamiętać, że „aby problem badawczy był empirycznie uzasadniony, musi zostać w sposób jasny i dokładny sformułowany” (Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D., 2001: 68). Aby to osiągnąć, należy pamiętać, że projektowanie badań społecznych (i nie tylko) jest procesem nielinearnym, asynchronicznym, wymagającym spójnego i logicznego dopasowywania do siebie poszczególnych elementów projektu przy odpowiedniej modyfikacji już istniejących. Problem badawczy, którym chcemy się zająć powinien być nie tylko konsekwencją naszych zainteresowań, ale równocześnie przyczynkiem do poszukiwania adekwatnych źródeł wiedzy, która: (1) osadzi go w kontekście teoretycznym i empirycznym, (2) pozwoli zrozumieć znaczenie pojęć, którymi będziemy się chcieli posłużyć, (3) wskaże, jak dotrzeć do „empirycznego ekwiwalentu”, tych pojęć, aby były w sposób bezpośredni lub pośredni dostępne naszemu doświadczeniu i wreszcie (4) da wsparcie dla budowy schematu zależności pomiędzy zmiennymi wykorzystanymi w badaniu i pozwoli przygotować adekwatny schemat analityczny wykorzystujący odpowiednie procedury statystyczne. Aby to osiągnąć, należy podczas projektowania badań przejść przez kilka ważnych etapów.
1.1. Uzasadnienie wyboru problematyki w aspekcie konkretnego problemu społecznego
Formułowanie problemu badawczego jest z jednej strony skutkiem oddziaływania bodźca intelektualnego, (Frankfort-Nachmias Ch. F, Nachmias D., 2001: 67), konsekwencją głębokiego namysłu, z drugiej – decyzją o teoretycznych i empirycznych implikacjach, warunkującą dalszy tok postępowania w procesie badawczym. Nasz wybór musi opierać się na rzeczowym i przemyślanym uzasadnieniu. Dlaczego taki, a nie inny problem, jest ważny z punktu widzenia uprawianej nauki oraz co istotnego i nowego może wnieść dla zrozumienia zależności właściwych dla podmiotów reprezentujących wybrany obszar życia społecznego. Wybierając temat badań należy kierować się kilkoma zasadami:
· Proponowana tematyka badań ujęta w postaci problemu badawczego musi dotyczyć obiektywnego stanu niewiedzy.
Warunek ten nie zostanie spełniony, jeśli będziemy w stanie udzielić odpowiedzi na postawiony przez nas problem bez konieczności przeprowadzenia badań. W tym ujęciu, problemem badawczym nie będzie zagadnienie nawiązujące do pytań o to:
- jaki jest przeciętny dochód pracowników sektora przemysłowego?
- jakie poparcie wyborcze w wyborach parlamentarnych uzyskała dana partia polityczna?
- jaki jest poziom przestępczości wśród młodzieży w danym regionie kraju?
- czy ludzie w swoich wyborach i działaniach częściej kierują się konformizmem czy nonkonformizmem?
- jakie są źródła legitymizacji władzy w państwie demokratycznym?
Odpowiedzi na tak postawione pytania możemy znaleźć w rocznikach statystycznych, publikacjach Państwowej Komisji Wyborczej, kronikach kryminalnych lub też poznamy je po przestudiowaniu właściwej literatury.
· Problem powinien zostać sformułowany w oparciu o przyjęte w danej nauce pojęcia, które są jednoznacznie interpretowane (Mayntz, Holm, Hübner, 1985: 13). Krótko mówiąc, należy posłużyć się językiem naukowym.
Tak więc, nie badamy „relacji niższości i wyższości” w danej organizacji, tylko jej strukturę władzy. Stosunek członków grupy rówieśniczej do poszczególnych jej uczestników nie będzie warunkował ich „miejsca w grupie” tylko określał pozycję w strukturze socjometrycznej tej grupy. Nie próbujemy rozstrzygać o tym, co decyduje o „przemieszczaniu się jednostek w strukturze społecznej”, lecz badamy przyczyny ruchliwości społecznej. Reakcja osób obserwujących skutki wypadku drogowego nie jest „działaniem grupy świadków” tylko zachowaniem tłumu, itd.
· Problem badawczy powinien zostać sformułowany w taki sposób, aby wskazywał badaczowi, jakie czynności musi podjąć, aby w toku badań uzyskać odpowiedzi prowadzące do rozwiązania tego problemu.
I tak na przykład, problem: „wpływ przekazów medialnych na kształtowanie postaw proekologicznych” takich wskazówek nam nie daje, ze względu na brak precyzji. Nie jest określone, o jakie media chodzi, oraz czyje postawy będą brane pod uwagę. Nawet jeśli problem zostałby doprecyzowany, tego typu badania wymagałyby „pomiaru” w dwóch punktach czasowych: przed emisją tych przekazów, i w jakimś czasie po emisji, aby móc zarejestrować ewentualną zmianę postaw. Pojawia się tutaj kolejna istotna wątpliwość: w jaki sposób zmierzyć efekt „netto” tego oddziaływania, czyli samodzielny wpływ przekazów medialnych, którym mogą towarzyszyć inne czynniki oddziałujące na zmianę postaw: przynależność do organizacji ekologicznych, indywidualne zainteresowania tematyką ekologiczną, wpływ sankcji formalnych (prawnych) i nieformalnych (opinie członków wspólnoty sąsiedzkiej), czy samorefleksja.
Nieco inne przeszkody można napotkać przy próbie realizacji badań dotyczących „poziomu korupcji wśród urzędników instytucji samorządowych”, które byłyby ciekawym wyzwaniem dla badacza, ale ze względu na sankcje grożące podmiotom takich działań, w wyniku ujawnienia ich korupcyjnych powiązań, niezwykle trudne do przeprowadzenia. Tym barierom towarzyszyłaby z pewnością wątpliwa wiarygodność uzyskanych wyników.
Kolejny problem dotyczy odwoływania się w badaniach do wielkich populacji. Jeśli zechcemy poznać „rolę tradycji rodzinnych w kształtowaniu postaw patriotycznych Polaków”, to sugerujemy, że badania obejmą „wszystkich Polaków”. Ze względów czasowych, finansowych i organizacyjnych, przeprowadzenie takich badań jest niezwykle utrudnione, zwłaszcza dla badacza, który nie dysponuje odpowiednim budżetem i zapleczem badawczym. Z drugiej strony, wnioskowanie na temat patriotyzmu Polaków w oparciu o badania na małych, niereprezentatywnych próbach dobieranych w sposób „dogodnościowy” nie uprawnia...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]