Strukturalizm konstruktywistyczny - Bourdieu

nień, formy mitologii, wzory udzielania/pozyskiwania uznania, gusta i styl życia.
W myśl jego tezy ogólnej obiektywne położenie - klasa, fakcja w klasie i pocho-
dzenie społeczne - tworzy interesy i naciski strukturalne, które z kolei skutkują
różnymi konstrukcjami społecznymi1. Takie konstrukcje mogłyby się wiązać z uży-
waniem „reguł formalnych" (implicite znanych jednostkom o różniących się intere-
sach) do konstruowania kodów kulturowych, które klasyfikowałyby i organizowa-
ły „rzeczy", „znaki" i „ludzi" w świecie. Analiza, jaką przeprowadził Bourdieu,
nie doprowadziła do stworzenia spójnego modelu strukturalistycznego, wyjaśnia-
jącego, jak jednostki konstruują poszczególne kody kulturowe, lecz dostarczyła
interesujących wniosków na temat „kultur klasowych". „Kultury klasowe" dla
Bourdieu zawsze stanowią zmienne zależne (zmienną niezależną jest obiektywne
położenie klasowe, a „zmiennymi interweniującymi" - dość skromnie zaznaczony
w terminach strukturalistycznych rozwój reguł generatywnych i kodów kulturo-
wych). Szczegółowy opis kultur klasowych, uchwyconych w pojęciu habitusu, jest
najbardziej charakterystycznym wkładem Bourdieu do socjologii.

Kultury klasowe a habitus. Osoby znajdujące się w danej klasie podzielają
pewne sposoby klasyfikowania, oceny, osądy, spostrzeżenia i zachowania. Bour-
dieu ujmuje proces zapośredniczający między klasą a indywidualnymi spostrzeże-
niami, wyborami i zachowaniem jako Imbitus2. W pewnym sensie habitus stanowi
„nieświadomość zbiorową" osób na podobnych pozycjach, gdyż wyposaża je
w wytyczne o charakterze poznawczym i emocjonalnym, umożliwiające jednost-
kom wspólne przedstawienia świata oraz klasyfikowanie, wybieranie, ocenianie
i działanie w konkretny i szczególny dla nich sposób.

Habitus tworzy syndromy smaku, mowy, ubioru, obejścia i innych reakcji. Na
przykład upodobania do szczególnego rodzaju żywności będą korespondować
z gustem w sztuce, sposobem ubierania się, stylem mówienia, zachowaniem przy
stole i innymi zachowaniami kulturalnymi osób podzielających wspólne położenie
klasowe. Zatem istnieje korelacja między hierarchią klasową a kulturowymi
celami, preferencjami i zachowaniami osób usytuowanych w poszczególnych
warstwach tej hierarchii. Na przykład Bourdieu poświęca dużo uwagi „smakowi",
który uważa za jedną z najbardziej widocznych manifestacji habitusu. Bourdieu
postrzega „smak" w sensie holistycznym i antropologicznym, włączając weń
upodobania związane ze sztuką, sposobami ubierania się i preferencjami w kwes-
tii żywności3. Chociaż smak jawi się jako zjawisko niewinne, naturalne i osobiste,
zmienia się wraz z obiektywnym położeniem klasowym: klasa wyższa tak się ma
do klasy robotniczej jak muzeum do telewizji; stara klasa wyższa tak się ma do
nowej klasy wyższej jak grzeczna i chłodna elegancja do hałaśliwej i widocznej
konsumpcji; a fakcja dominująca klasy wyższej tak się ma do jej fakcji zdomino-
wanej jak opera do teatru awangardowego. Ponieważ smak jest zorganizowany

1              Bourdieu nie wyraża się zbyt jasno w kwestii tego, jak potencjalność strukturalna
danego obiektywnego położenia klasowego zostaje przekształcona w istniejące grupy
społeczne, zdolne do historycznego działania. Podobnie jak Levi-Strauss, Bourdieu przyj-
muje formalną analogią między strukturami głębokimi a bieżącymi praktykami, lecz brak mu
teorii, która wyjaśniałaby, jak i kiedy takie przekształcenia mają nastąpić i następują.

2              Zob. Bourdieu, Distinction.

3              Ibid.              601

Cz. VI. Rozdz. 37. Teorie kulturowe

w hierarchię kulturową, która odzwierciedla hierarchię społeczną obiektywnego
położenia klasowego, konflikty w kwestiach gustów są konfliktami klasowymi.

Bourdieu wstępnie rozróżnia dwa typy smaku, korespondujące ze znacznym
versus małym kapitałem ogólnym bądź z wysoką versus niską obiektywną pozycją
klasową1. „Smak wolności i luksusu" jest smakiem klasy wyższej; jako taki,
oddala się od bezpośrednich konieczności ekonomicznych i potrzeb materialnych.
Smak wolności jest filozofią sztuki dla niej samej. Za Immanuelem Kantem
Bourdieu określa tę estetykę jako „czysty ogląd". Czysty ogląd kieruje spojrzenie
na samą formę sztuki i umieszcza tę formę ponad funkcją i treścią. Właściwy
klasie wyższej smak luksusu nie wiąże się ze sztuką przedstawiającą czy re-
prezentującą jakąś rzeczywistość zewnętrzną; sztuka zostaje oderwana od życia
tak samo, jak życie klasy wyższej odrywa się od surowych konieczności material-
nych. W efekcie smak luksusu klaruje i sublimuje to, co zwykłe, przynależne do
sfery profonum w estetykę i piękno. Czysty ogląd nadaje znaczenie estetyczne
przedmiotom zwyczajnym i pospolitym, gdyż smak wolności cechuje swoboda
uwalniania ich od ich funkcji pragmatycznych. Zatem w miarę jak rośnie dystans
od podstawowych konieczności materialnych, czysty ogląd bądź smak luksusu
przekształca to, co zwyczajne - w estetyczne, materialne - w symboliczne,
funkcjonalne - w formalne. A ponieważ smak wolności jest smakiem klasy dominu-
jącej, jest on także dominującym i prawomocnym smakiem w społeczeństwie.

W przeciwieństwie do tego klasa robotnicza kultywuje estetykę „popular-
ną". Jej smak jest smakiem konieczności, gdyż życiem klasy robotniczej kierują
surowe imperatywy ekonomiczne. Smak popularny domaga się, by sztuka przed-
stawiała rzeczywistość, i pogardza sztuką formalną i samowystarczalną jako
dekadencką i zdegenerowaną. Smak popularny przedkłada wszystko, co proste
i uczciwe ponad to, co złożone i wyrafinowane. Jest on lekceważony przez
„prawomocny" smak luksusu jako naiwny i zadowolony z siebie, a konflikty
w związku ze smakami stanowią konflikty klasowe związane z kapitałem kulturo-
wym i symbolicznym.

Lecz preferencje odnośnie do pewnych dzieł i stylów w sztuce stanowią
tylko część „smaku", któremu kierunek nadaje habitus. Wybory estetyczne kore-
lują z wyborami dokonywanymi na innych polach kultury. Na przykład smak
wolności i luksusu koresponduje z uprzejmym, chłodnym i zdyscyplinowanym
stylem konwersacji klasy wyższej. Tak samo jak oczekuje się od sztuki, że
oderwie się od życia, oczekuje się od ciał rozmówców, że będzie je oddzielał
pewien dystans, i tak samo duch rozmowy ma pozostać oderwany od jej
przedmiotu. Dystans od konieczności ekonomicznych w stylu życia klasy Wyższej
nie tylko koresponduje z estetyką czystej formy, lecz obejmuje także wysub-
limowanie i zdematerializowanie wszelkich naturalnych potrzeb fizycznych. Stąd
posiłki klasy wyższej są poddane ścisłej regulacji i dyscyplinie, preferuje się też
potrawy mniej sycące w miejsce tłustych dań. Podobnie części ubioru dobiera się
raczej ze względu na modę i harmonię estetyczną niż z powodu walorów
użytkowych. „Dystans od konieczności" to motyw leżący u podłoża całego stylu
życia klasy wyższej, a nie tylko smaku estetycznego jako jednej z dziedzin
praktyki.

1 Ibid. Faktycznie Bourdieu dokonuje więcej dobrze brzmiących rozróżnień, lecz tutaj
602 skupiamy się jedynie na głównych opozycjach.

Podsumowanie

1 odwrotnie, ponieważ osoby z klasy robotniczej pozostają zanurzone
w rzeczywistości fizycznej i koniecznościach ekonomicznych, ich interakcje mają
bardziej fizyczny charakter, przewidujący dotykanie się nawzajem, śmiech z całe-
go serca i wyższą ocenę prostolinijnej szczerości niż chłodnej i „fałszywej"
grzeczności. Podobnie smak klasy robotniczej preferuje pożywienie bardziej
sycące i mniej „wyszukane", lecz fizycznie dające więcej przyjemności. Smak
popularny każe wybierać ubrania i meble pod kątem funkcjonalności, i to nie
tylko z powodu ograniczeń ekonomicznych, ale także ze względu na prawdziwą
i głęboką niechęć do wszystkiego co „formalne" i „dziwaczne".

Podsumowując, Bourdieu zaproponował model pojęciowy konfliktu klasowe-
go, który łączy elementy socjologii Marksowskiej, Weberowskiej i Durkheimows-
kiej. W niniejszym opracowaniu strukturalistyczny aspekt pojęcia habitusu Bour-
dieu jako procesu pośredniczącego między pozycją klasową a zachowaniem
jednostkowym został nieco przerysowany, ale kiedy Bourdieu podkreśla, że
pozycja klasowa decyduje o habitusie, wyraźnie stawia Durkheima „z powrotem
na nogi". Jednak użyteczne elementy strukturalizmu - systemy symboli jako
struktury generatywne kodów - zostały zachowane i włączone w teorię konfliktu
klasowego, który tu toczy się wokół mobilizacji symboli w ideologie uprawomoc-
niające pozycję klasową i związany z nią styl życia oraz habitus.

Podsumowanie

„Strukturalizm kulturowy" oscyluje między skrajnymi stanowiskami obiektywizmu
i subiektywizmu i dlatego jest w stanie unikać problemów każdego z nich.
Ortodoksyjny strukturalizm Levi-Straussa zapomina, że leżące u samych podstaw
kody generatywne potrzebują podmiotów działających i kontekstów, które prze-
kształcą system potencjalności w faktyczne działanie historyczne. Ortodoksyjny
strukturalizm eliminuje „podmiot dysponujący wiedzą i zdolnościami", który
mógłby wyjść poza proste wykonywanie ukrytych schematów praktyki. Panstruk-
turalizm Levi-Straussa otwiera „kulturę" jako systematyczne pole badawcze, które
można ująć teoretycznie, ale jednocześnie kładzie nadmierny nacisk na anty-
humanistyczne pojęcie „bezpodmiotowych" struktur.

Strukturalizm kulturowy unika także mało określonego poglądu na kulturę
jako na system symboli, które twórcze i spontaniczne podmioty mogą dowolnie
definiować i negocjować. Zwłaszcza interakcjonizm symboliczny nadmiernie ak-
centuje zdolność podmiotów działających do definiowania sytuacji i redefiniowa-
nia własnych tożsamości w spontanicznych inscenizacjach nieustrukturowanych
„sytuacji". Strukturalizm przywraca materialistyczne wyobrażenie, zgodnie z któ-
rym definicja sytuacji i interpretacja symboli podlegają przymuszającym naciskom
ze strony zewnętrznych struktur, nie pozostających pod całkowitą kontrolą woli
działających podmiotów. Praktyki kulturowe i posługiwanie się symbolami nie
stanowią samowystarczalnych systemów nieograniczonej kreatywności interpreta-
tywnej; dzieło kultury ma własne struktury i samo wywiera presje.

Strukturalizm kulturowy nie popada w pułapkę bezpodmiotowego obiek-
tywizmu, unika też hermeneutycznego idealizmu interpretatywnych podejść do
działania. Wykazuje on, że kultura posiada strukturę będącą rzeczywistością sui
generis i że można ją badać jak każdą inną rzeczywistość.              603

38. Kontynuowanie tradycji III
Analiza sieciowa

(Rozdział napisany wspólnie z Alexandrą Maryanski)

□     Podstawowe pojęcia teoretyczne analizy sieciowej

□     Wzory i konfiguracje powiązań

□     Podsumowanie

W ciągu minionych trzydziestu lat prace z zakresu antropologii, psychologii
społecznej, socjologii, teorii komunikacji, psychologii, geografii i nauk politycz-
nych zbiegały się w ujęciu „struktury" w „sieciach społecznych". W tym okresie
pewne metaforyczne i intuicyjne idee dotyczące sieci zostały sformalizowane przy
wykorzystaniu różnych typów algebry, teorii grafów i teorii prawdopodobieństwa.
Zbieżność ta miała swoje lepsze i gorsze strony. Z jednej strony podstawowe
pojęcia matematyczne pozwoliły owe idee uściślić i zapewnić ogólny język służący
wydobyciu wspólnego rdzenia pojęciowego ze zbliżonych metafor wykorzystywa-
nych przez różne dyscypliny. Z drugiej strony bogate zastosowania matematyki
i algorytmów komputerowych daleko przekraczają zdolności większości badaczy
społecznych. Co ważniejsze, wykorzystanie i zastosowania technik ilościowych
same w sobie stały się głównym zajęciem tych, którzy w coraz mniejszym stopniu
zdają się interesować, w jaki sposób funkcjonuje rzeczywisty świat społeczny.

Niemniej mimo tych mankamentów możliwości analizy sieci jako podejścia
teoretycznego są znaczne, albowiem zajmuje się ona istotną cechą struktury
społecznej - wzorem relacji pomiędzy obiektami społecznymi, tak ludźmi, jak
zbiorowościami czy pozycjami. Jak podkreślał Georg Simmel, podstawą każdego
ujęcia struktury społecznej jest przekonanie, iż struktura składa się z relacji
i połączeń pomiędzy obiektami. Analiza sieci zmusza nas do starannego okreś-
lenia natury obiektów i relacji, a także cech i właściwości dynamicznych, jakie
tkwią w tych relacjach1.

1 Interesujące omówienia analizy sieci można znaleźć w: Barry Weilman, Network
Analysis: Some Basic Principles, „Sociological Theory" 1983, s. 155-200; Network Analy-
sis, Jeremy F. Boissevain, James Clyde Mitchell (red.), The Hague 1973, Mouton; Social
Networks in Urban Situations, James Clyde Mitchell (red.), Manchester 1969, Manchester
University Press; John A. Barnes, Social Networks, Reading, Mass. 1972, Addison-Wesley;
Barry Weilman, Stephen D. Berkowitz, Social Structures: A Network Approach, Cambridge
1988, Cambridge University Press. Nieco bardziej zaawansowane technicznie podsumowa-
nia badań nad sieciami można znaleźć w: Social Networks: A Developing Paradigm,
604 Samuel Leinhardt (red.), New York 1977, Academic; Perspectives on Social Network

Podstawowe pojęcia teoretyczne analizy sieciowej

Podstawowe pojęcia teoretyczne

analizy sieciowej

Punkty i węzły

Elementami sieci mogą być osoby, pozycje, zrzeszeni bądź zbiorowi aktorzy lub
inny obiekt, który można połączyć z innym obiektem. Elementy te są ogólnie
określane jako punkty lub węzły i są one z reguły oznaczane za pomocą liter lub

cyfr. Diagram 38-1 przedstawia bardzo prostą sieć. Każda litera symbolizuje
punkt lub węzeł w sieci. Jednym z celów analizy sieci jest zatem ułożenie
w przestrzeni wizualnej wzoru połączeń pomiędzy elementami, które są z sobą
powiązane. Z matematycznego punktu widzenia nie jest szczególnie istotne,
czym są punkty i węzły, co ma wiele zalet, gdyż zapewnia wspólny zbiór narzędzi
badawczych do analizy bardzo różnorodnych zjawisk. Innym celem analizy sieci
jest wyjaśnienie dynamiki rozmaitych wzorów powiązań pomiędzy węzłami,
chociaż cel ten jest niejednokrotnie podporządkowywany budowaniu algorytmów
komputerowych, przedstawiających połączenia pomiędzy punktami i węzłami
w sieciach bardziej złożonych niż ta z diagramu 38-1.

Ogniwa, powiązania i połączenia

Litery na diagramie 38-1 symbolizują węzły czy też punkty struktury. Linie łączące
litery wskazują, iż punkty te są połączone z sobą w określony sposób. Tę
własność sieci opisuje się najczęściej pojęciem powiązania, a zatem na diagramie
38-1 istnieją powiązania pomiędzy A-B, A-C, A-D, B-E oraz D-E. Nie wystarczy
nam wiedza o tym, że punkty w sieci są połączone, musimy mieć również jakieś
wyobrażenie o tym, czym jest to, co łączy punkty. Nie ma to szczególnego
znaczenia z punktu widzenia teorii grafów, kiedy jednak rozważa się istotne
kwestie socjologiczne, ważne jest, aby znać naturę powiązań. Jak widzieliśmy
w rozdziale 35, dotyczącym pierwszych socjogramów zbudowanych przez Jacoba
Morena, powiązania obejmowały stany emocjonalne, takie jak sympatia i przy-
jaźń, węzłami zaś były pojedyncze osoby. Jednakże charakter powiązań może być
różny: przepływ informacji, pieniędzy, dóbr, usług, wpływu, uczuć, szacunku,
prestiżu i każdej niemalże siły bądź zasobu, który wiąże aktorów z sobą.

Research, Paul W. Holland, Samuel Leinhardt (red.), New York 1979, Academic; Ronald S.
Burt, Models of Network Structure, „Annual Review of Sociology"1980, 6, s. 79-141;
Social Structure and Network Analysis, Peter V. Marsden, Nan Lin (red.), Newbury Park,
Cal. 1982, Sage. Zaawansowane badania nad sieciami omawiane są również w czasopiś-
mie „Social Networks".              605

Cz. VI. Rozdz. 38. Analiza sieciowa

Powiązania są niejednokrotnie ujmowane jako zasoby, co widzieliśmy w roz-
dziale 25, poświęconym sieciowej teorii wymiany. Oznaczenie ...