69a. We fragmencie wiersza podanym w trakcie egzaminu rozpoznaj system wersyfikacyjny i format (w naszym przypadku – opisz istniejące systemy wersyfikacyjne i formaty wiersza).
Kryteria podziału na rodzaje literackie. Karolina Sulkowska
Systemy wersyfikacyjne i ich formaty.
1. Wiersz sylabiczny regularny:
konstanty:
- zasada izosylabizmu
- zasada paroksytonicznej klauzuli
- zasada średniówki w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowce
klauzule:
- paroksytoniczna: akcent pada na 2. sylabę od końca
- proparoksytoniczna: akcent pada na 3. sylabę od końca
- oksytoniczna: akcent pada na 1. sylabę od końca
średniówka:
- zatarta: wypada wewnątrz wyrazu
- wzmocniona: pokrywa się z miejscem działu składniowego
- izosylabizm: ta sama liczba sylab w każdym wersie
- klauzula: naturalne zamknięcie pewnej całości, jaką stanowi wers. Po klauzuli pojawia się przerwa w ciągłości wypowiedzi, pauza
- średniówka: stały przedział wewnątrzwyrazowy, który dzieli wers na dwa półwersy, tzw. hemistychy
2. Wiersz sylabiczny nieregularny:
- zróżnicowany, ale czytelny i często skomponowany przeplot wersów różnej długości
- rozwinął się w XVIII w. jako wiersz bajki lub do wyrażania monologów o silnym napięciu emocjonalnym, scen szaleństwa lub objawień sił nadprzyrodzonych
3. Wiersz sylabotoniczny regularny:
konstanty:
- izosylabizm
- równy rozkład akcentu
- korzystanie ze stóp metrycznych
Rodzaje stóp metrycznych:
* trochej: _/ _ (ta kreseczka to padający akcent)
* jamb: _ _/
*daktyl: _/ _ _
*amfibrach: _ _/ _
*anapest: _ _ _/
* peon: _ _ _/ _
Prawa pozwalające na modyfikowanie wiersza sylabotonicznego:
ü prawo kataleksy: na końcu można obciąć 1. lub 2. zgłoski nieakcentowane
(daktyl, trochej, amfibrach)
ü prawo hiperkataleksy: dodanie w klauzuli lub przed średniówką 1. lub 2. głosek nieakcentowanych (jamb, anapest, trochej)
ü prawo anakruzy: na początku dodanie 1. lub 2. głosek nieakcentowanych, które nie są liczone do toku stopowego
ü prawo mniejszej regularności akcentowej na początku wersu: dotyczy wierszy jambicznych i daktylicznych; w daktylicznych pierwszy daktyl zamienia się w amfibrach, natomiast w jambicznych, pierwszy jamb zamienia się na trochej
transakcentacja:
- meliczna: dotyczy tekstów wykonywanych przy muzyce
- metryczna: przesunięcie wymuszone przez metrum
- kataleksa: obcięta nieakcentowana sylaba w klauzuli
- hiperkataleksa: dodana nieakcentowana sylaba w klauzuli lub przed średniówką
- anakruza: pierwsza jedno- lub dwusylabowa cząstka wersu poprzedzająca akcent
i zapowiadająca określony tok stopowy wiersza
- transakcentacja: przesunięcie akcentu
- metrum: rytmika wiersza
4. Wiersz sylabotoniczny nieregularny:
- ograniczenie i modyfikacja regularności akcentowej i sylabicznej
- występują wolne jamby, trocheje i amfibrachy
- pojawił się w poezji romantycznej
5. Wiersz toniczny regularny:
konstanta:
- równozestrojowość
tendencja:
- bezprzerzutniowość (wyj. Gajcy)
zestrój akcentowy:
- prymarny lub ściągnięty
Wiersz, który ma tę samą liczbę zestrojów akcentowych, w każdym wersie, bez względu na różny rozkład akcentów oraz różną ilość sylab w wersach całego wiersza.
- zestrój akcentowy: odcinek wypowiedzi skupiający się wokół jednego głównego akcentu; może obejmować jeden wyraz lub kilka.
6. Wiersz toniczny nieregularny:
- najmniejsza stabilność i wyrazistość w zasadach budowy
- łatwo pomylić go z wierszem wolnym
7. Wiersz średniowieczny:
- asylabiczny
- nie ma jednostki, która powtarzałaby się i tworzyła rym
8. Wiersz biały:
-bezrymowy
- może występować we wszystkich rodzajach wierszowania
9. Wiersz wolny:
- brak zasady rytmicznej powtarzalności
- brak podobnie zbudowanych wersów
- swobodny, ale celowy rozkład rozmaitych wersów
Kryteria podziału na rodzaje literackie.
- rodzaj literacki - to zbiór pewnych reguł, które dotyczą budowy dzieła literackiego, a stosowanie ich pozwala je od siebie odróżnić. Jako podstawowe kryterium podziału na poszczególne rodzaje wskazuje się najczęściej sposób konstrukcji podmiotu literackiego i jego stosunek do świata przedstawionego.
To bezpośrednio wpływa na kompozycję i styl wypowiedzi literackiej, tworząc z nich dodatkowe kryteria.
LIRYKA
¬ występowanie tzw. podmiotu lirycznego (in. "ja" liryczne)
¬ podmiot jest najważniejszym elementem w strukturze utworu
¬ stylistyka i kompozycja są podporządkowane mu
¬ jest to podmiot wypowiadający się, a sama jego obecność wyraża się w warstwie językowej
¬ może występować przeważnie w dwojakiej postaciami
(podmiot indywidualny - liryka osobista lub podmiot zbiorowy - liryka podmiotu zbiorowego)
Konstrukcje podmiotu lirycznego:
a) podmiot jako mówca, który przekazuje prawdy ogólne, czy też je moralizuje (oświecenie + wzorce stylistyczne retoryki)
b) podmiot liryczny jako człowiek uczuć; podmiot przeżywający oraz wyrażający swoje emocje; tendencja do posługiwania się słowami emocjonalnie nasyconymi; ogromna rola epitetów; stosowanie paralelizmu (romantyzm i młoda polska)
c) podmiot jako "ja" refleksyjne ( wiersz pełni rolę przedstawienia rozmyślań poety)
¬ jego obecność w utworze może być bezpośrednia lub pośrednia
- liryka bezpośrednia: to taka, kiedy podmiot liryczny swoją wypowiedź formułuje w monolog o charakterze wyznania, kiedy przedstawia on swój świat wewnętrzny
Przeżycia "ja" lirycznego mogą być wyrażane w dwojaki sposób:
poprzez posługiwanie się zaimkami "ja", "mój" itp. oraz użycia czasowników w pierwszej osobie liczny pojedynczej
poprzez wyraziste określenie wartości emocjonalnej podmiotu lirycznego dla danego zjawiska
- liryka pośrednia: to taka, kiedy podmiot i jego emocjonalność ujawnia się poprzez świat przedstawiony, który jest zbudowany z elementów istniejących poza świadomością "ja" lirycznego, a także poprzez bezosobową refleksję. O przydzieleniu danego utworu do tego typu liryki decyduje przede wszystkim odpowiedni sposób kształtowania języka.
a) liryka pośrednia opisowa: opis w liryce służy przedstawieniu stosunku podmiotu lirycznego do rzeczy i zjawisk. Mogą w nim być niewielkie ślady, które określają stosunek emocjonalny do odtworzonej rzeczywistości.
¬ świat w utworze lirycznym zależy od podmiotu lirycznego i "istnieje" dla niego
- liryka inwokacyjna: (osobny twór, którego nie można podporządkować do żadnej z wymienionych wcześniej liryk) to taka, w której podmiot swoją wypowiedź kieruje do jakiegoś konkretnego adresata. Sytuacja liryczna powstaje między adresatem, a podmiotem lirycznym. Podmiot opiewa adresata lub tez przypisuje mu jakieś mniemania.
¬ sytuacja liryczna: to jeden z istotnych czynników konstrukcyjnych w utworze lirycznym, która występuje, tak naprawdę, w różnych postaciach w zależności od wyrazistości i stopnia zaangażowania w kompozycji danego utworu. Możemy wyróżnić sytuacje dosłowną lub sytuację narracyjną.
- liryka sytuacyjna: (kolejny osobny przypadek) liryka oparta na sytuacji
o charakterze dramatycznym
¬ fikcja w utworze lirycznym przejawia się głównie w konstrukcji podmiotu lirycznego, a nie tak jak w utworze fabularnym w konstrukcji świata przedstawionego
Właściwości stylowo-kompozycyjne liryki.
- wiersz liryczny: jest to przeważnie wypowiedź jednego podmiotu, a to sprawia, że na jego styl składają się jednolicie ukształtowane środki językowe. Ogranicza się do jednego typu ukształtowania języka
- monolog liryczny: podstawowa forma wypowiedzi;
rodzaje monologu lirycznego:
a) retoryczny (oświecenie)
b) dramatyczny (początki poezji skamandrytów)
Ta forma wypowiedzi może zawsze służyć przekazowi wewnętrznego życia człowieka.
MONOLOG + OBRAZ POETYCKI = CAŁOŚĆ
- obraz poetycki: realizuje się przez to co jest w słowie, jest wynikiem zdolności przekształceń semantycznych, jakim słowo może podlegać w różnych kontekstach.
- obrazowanie: zespół obrazów poetyckich występujacych w konkretnym utworze. Pełni w utworze funkcje estetyczne i strukturalne. Jest jednym z podstawowych środków wyrazu w liryce.
Przeżycia wyrażane w liryce.
© miłość - (liryka miłosna)
¥ rozmyślania filozoficzne (liryka filozoficzna)
¥ uczucia religijne (liryka religijna)
¥ poglądy polityczne (liryka polityczna)
¥ ojczyzna (liryka patriotyczna)
Gatunki liryczne utrwalone w polskiej tradycji literackiej.
elegia
oda
hymn
tren
epitafium
epitalamium
anakreontyk
madrygał
sonet
sielanka
ballada
DRAMAT
¬ podmiot literacki zachowuje w dramacie jak największą dyskrecję
¬ ogranicza swoją obecność do wypowiadania tekstów obocznych
¬ występowanie didaskaliów, czyli tekstów pobocznych, które odnoszą się do organizacji wyglądu i zachowania postaci oraz do przestrzeni scenicznej
¬ podstawową formą tekstu jest dialog, ale może też być nią monolog
¬ jest to tekst wierszowany
¬ występują: czas i miejsce akcji
¬ dramat posiada bohaterów
¬ utwór pod względem budowy podzielony jest na poszczególne akty oraz sceny
¬ jest przeznaczony do wystawiania na scenie
¬ świat przedstawiony jest tak konstruowany, aby mógł stać się pewną rzeczywistością sceniczną, dostępną dla odbiorcy
¬ mogą istnieć bohaterowie, którzy nie wypowiadają się (ich obecność jest zaznaczona w tekście pobocznym)
¬ cały utwór jest prezentacją bohatera
¬ możliwe było rozróżnienie dwóch rodzajów bohatera tzw. typu i charakteru
- typ: bohater, który nie jest w ogóle indywidualizowany (charakterystyczny dla dramatu średniowiecznego i dla niektórych dramatów klasycyzmu francuskiego)
- charakter: bohater, u którego dominuje jedna określona cecha, podporządkowująca sobie inne i determinująca działanie bohatera w akcji
¬ konstrukcja bohatera odgrywa znaczącą rolę w strukturze dramatu, ponieważ wiąże się bezpośrednio z motywacją utworu (np. motywacja społeczno-psychologiczna, motywacja ideologiczna)
¬ wydarzenia przedstawione w dramacie nie zawsze stanowią spójnie zorganizowaną akcję
¬ akcja w dramacie koncentruje się wokół jednej sprawy, jednego konkretnego wydarzenia
¬ akcja rozwija się od początkowego układu zdarzeń, który powoduje dalszy bieg zdarzeń
...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]